مقدمه
نهضت خونبار عاشورا درسي است براي همه انسان ها ، براي همه حق طلبان و عدالت مداران و آزادي خواهان و عاشقان و علاقمندان به مكتب اسلام و فرهنگ سرخ شهادت.
عاشورا ، يك مقطع تاريخي نيست، همه تاريخ است . كلّ يوم عاشورا و كلّ ارض كربلا. حماسه خونين عاشورا، اقيانوسي ناپيدا و كرانه اي است كه سراسر هستي را پوشانده است. تاريخ عاشورا با حسين(ع) و فرزندان و ياران با وفايش پيوند خورده و سخن از عاشورا، سخن از جوانمردي، عشق، فداكاري و ايثار و شهادت است.
مهاتما گاندي (رهبر بزرگ استقلال هند) مي گويد: من زندگي امام حسين، آن شهيد بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام و توجه كافي به صفحات كربلا نموده ام و بر من روشن شده است كه اگر هندوستان بخواهد يك كشور پيروز گردد، بايستي از سرمشق امام حسين پيروي كند. حماسه جاويد حسيني نشان دهنده پيوستگي و تداوم خط درگيري و مواجهه حق و باطل در همه زمان ها و مكان هاست.
عاشورا و كربلا يكي از بارزترين حلقه هاي اين زنجيره طولاني است . هميشه حق و باطل، رو در روي يكديگر بوده و انسان هاي آزاده، وظيفه حراست و پاسداري از حق و پيكار با باطل را بر عهده دارند و بي‌تفاوتي و سكوت كردن از كنار صحنه حق و باطل بي ديني محسوب مي‌گردد.
لذا زنده نگه داشتن نهضت عاشورا و احياء فرهنگ حيات بخش حسيني در تاريخ شيعه و سيره ائمه اطهار و پيشوايان اسلامي همواره مورد تأكيد قرار گرفته و داراي جايگاه خاص و اهميت ويژه اي است.
علي رغم همه فشارها و محدوديت هاي شديد سياسي و امنيتي از سوي حاكمان جور و استبداد اموي و عباسي كه بر امامان بزرگوارمان اعمال مي شد با اين حال زنده نگه داشتن حماسه عظيم كربلا پس از شهادت امام حسين(ع) و يارانش در عصر روز عاشورا آغاز گرديده و به صورت شايسته اي ادامه يافت.
علامه بزرگوار شهيد مرتضي مطهري (ره) در خصوص سيرة ائمه معصومين در برپايي مراسم عزاداري و زنده نگه داشتن ياد و نام امام حسين(ع) چنين مي گويد:
"ائمه دين خواستند قيام امام حسين(ع) به صورت يك مكتب و به صورت يك مشعل فروزان هميشه باقي بماند. اين يك چراغي است از حق، از حقيقت دوستي و از حقيقت خواهي. اين يك ندايي است از حق طلبي، از حريت و آزادي، اين مكتب آزادي و اين مكتب مبارزه با ظلم را خواستند براي هميشه باقي بماند، در زمان خود ائمه اطهار كه اين دستور صادر شد، سبب شد كه جريان زنده و فعال و انقلابي به وجود آيد، نام امام حسين(ع) شعار انقلاب عليه ظلم گشت، يك عده شاعر انقلابي بوجود آمدند مانند : كميت اسدي ، دعبل خزاعي ، سيد حميري و ... كميت اسدي مي دانيد كيست؟ همان كسي كه با اشعارش از يك سپاه بيشتر براي بني اميه ضرر داشت .» ۱
پس از شهادت حضرت اباعبدالله الحسين(ع) و يارانش ، رسالت عظيم پيام رساني قيام عاشورا را امام زين العابدين(ع) و زينب كبري(س) عهده دار شدند و در فرصت هاي مناسب با بيان مصيبت هاي جانگداز حادثه كربلا و ظلم و جنايتي كه بر اهل بيت پيامبر(ص) روا داشتند، ياد و خاطرة جانسوز عاشورا را در دلها زنده مي كردند.
امام سجاد(ع) بيست سال بر پدر بزرگوارش گريست و هنگامي كه در پيش آن حضرت، طعامي مي گذاشتند مدام مي گريست، تا اينكه روزي يكي از غلامانش عرض كرد: آقاي من! وقت آن نشده كه اندوه شما برطرف شود؟
فرمود: "واي بر تو! حضرت يعقوب دوازده پسر داشت. خداوند يكي از آنان را از او پنهان كرد. آن قدر بر او گريست تا چشمانش از كثرت گريه، سفيد شد و از بسياري اندوه بر پسرش موهاي سرش سفيد گشت، حال آنكه فرزندش در دنيا زنده بود؛ و من به چشم خود پدر و برادر و عمو و هفده نفر از اهل بيت خود را ديدم كه شهيد گشته بودند و جسدهاي مطهر ايشان بر زمين افتاده بود . " ۲
همچنين امام سجاد(ع) در شهر شام، هنگام معرفي خويش چنين فرمود:
"اَنَا بنُ مَنْ بَكَتْ عَلَيهِ ملائكةُ السماءِ اَنَا بن من ناحَتْ عليهِ الجنُّ في الارضِ و الطّيرُ في الهواءِ ." ۳
من پسر كسي هستم كه فرشتگان آسمان بر او گريستند. من پس كسي هستم كه جنّ در زمين و پرندگان در هوا بر او نوحه سرايي كردند.
در سيره پيشوايان اسلامي ما، عاشورا "روز دهم محرم الحرام" داراي جايگاه ويژه اي بوده و همواره اين روز به عنوان روز حزن و اندوه خاندان پيامبر قلمداد نموده اند. يكي از علل و انگيزه هاي آن، تبري جستن از دشمنان و مخالفان اهل بيت(ع) است كه در اين روز به شادي و شعف مي پرداختند.
همانگونه كه در زيارت عاشورا مي خوانيم :
و هذا يومٌ فَرِحَتْ به آلُ زيادٍ و آلُ مروان بقتلهم الحسين صلوات الله عليه؛ اين روز، روزي است كه خاندان زياد و خاندان مروان به اين روز شادمان شدند، زيرا حسين(ع)را به شهادت رسانيدند.
علاوه بر اين يادآوري مصائب كربلا و مجاهدت ها و ايثارگري های حسين ابن علي و ياران وفادارش موجب شكستن دل ها و تقويت عشق و علاقه به حماسه آفرينان نينوا و تقرب به ذات اقدس الهي خواهد شد.
امام رضا(ع) پيشواي هشتم شيعيان مي فرمايند:
كانَ اَبي اذا دَخَلَ شهرُ المُحرَّم لايَري ضاحكاً... فاذا كانَ العاشر كانَ ذلك اليوم يومَ مصيبته و حُزنِهِ و بكائه و يقول:
"هُوَ اليومُ الّذي قُتِلَ فيهِ الحسين "۴ چون ماه محرم مي رسيد، كسي پدرم را خندان نمي ديد ... چون روز دهم فرا مي رسيد آن روز، روز سوگواري و اندوه و گرية امام كاظم(ع) بود و مي‌فرمود: "در چنين روزي بود كه حسين(ع) كشته شد ."
همچنين حضرت رضا(ع) در حديث ديگري درباره اهميت سوگواري سالار شهيدان در روز عاشورا مي فرمايند:
من تركَ السعي في حوائجه يومَ عاشوراءَ قَضَي الله لَهُ حوائجَ الدنيا و الآخرة .۵ و من كانَ يومُ عاشوراءَ يومَ مصيبته و حُزنه و بكائه، يجعل الله يومَ القيامة يومَ فَرحِهِ و سروره . ۶
هر كه در روز عاشورا كار و كسب خود را فرو گذارد، خداوند حاجت هاي دنيا و آخرت او را برآورده سازد.
و هر كه عاشورا روز مصيبت و اندوه و گريه اش باشد، خداوند روز قيامت را روز شادي و سرورش مي گرداند.
ائمه طاهرين در برگزاري مراسم بزرگداشت حضرت ابا عبدالله الحسين(ع) و زنده نگه داشتن ياد و خاطره ي آن بزرگوار از شيوه هاي مختلفي بهره مي جستند. برپايي اين مجالس باعث مي شد تا حماسه ي فداكاري ها و روح ايثار و شهادت براي هميشه تاريخ زنده بماند و الگو و سرمشق ارزنده اي براي زندگي انسان ها باشد.
دعبل خزاعي، شاعر ولايي و مداح اهل بيت عصمت و طهارت نقل مي كند:
روزي خدمت سرور و مقتدايم امام رضا(ع) رسيدم . آن حضرت به همراه ياران خويش غمناك و اندوهگين نشسته بودند. هنگامي كه چشم آن حضرت به من افتاد فرمود: مرحبا به دعبل. آفرين بر كسي كه با دست و زبان خويش ما را ياري مي كند.
آنگاه آن حضرت مرا در كنار خود نشانده و فرمودند: اي دعبل از تو مي خواهم شعر بسرايي، به خاطر اينكه اين روزها براي اهل بيت، روزهاي حزن و اندوه است و براي دشمنان ما به خصوص بني اميه روزهاي شادي و سرور مي باشد.
اي دعبل! هر كس در مصيبت جدّ من حسين(ع) اشك بريزد، البته خداوند گناهانش را مورد عفو و آمرزش قرار مي دهد.
سپس آن حضرت دستور دادند تا بين ما و اهل خانه پرده اي بياويزند و امر فرمودند كه در پشت پرده بنشينيند و در عزا و مصيبت جدّ خويش گريه و ناله سر دهند و به من نيز فرمودند:
اي دعبل! براي امام حسين (ع) مرثيه بخوان، تا وقتي كه تو زنده اي يار و ياور ما هستي پس تا جايي كه مي تواني از ياري ما دريغ نكن.
در اين هنگام به گريه افتادم و اشعاري در رثاي خاندان نبوت و ماجراي عاشورا سرودم.
دعبل خزايي اشعار جانسوز خويش را با صداي بلند مي خواند و امام رضا(ع) به شدت مي گريست تا اينكه به اين بيت اشاره كرد و گفت:
اَري فيئهم في غير هم متقسّماً وايديَهم من فَيئهم صَفَراتٍ
مي بينم كه اموال آنان (اهل بيت) در حالي كه به تاراج رفته و در بين افراد بيگانه و نا اهل تقسيم مي شود. در صورتي كه دست آنان از حق خودشان تهي مانده است.
در اينجا امام رضا(ع) گريستند و فرمودند: بله راست گفتي اي خزاعي.
دعبل، قصيده اش را ادامه داد تا اينكه به اين بيت رسيد:
اَ فاِطمَ قومي يا بنــة الخير فَاندُبي نجوم سماواتٍ بارض فلاتٍ
قبور بكوفان و اخري بطيبه و اُخري بفــخّ نالها صلــواتٍ ...۷
اي فاطمه! اي دختر برترين آفريدگان! برخيز و بر ستاره هاي افتاده بر خاك ، ناله كن . درود من بر قبرهاي كوفه، قبر مدينه و قبري كه در فخّ است ...
سرهاي خاندان پيامبر بريده و خون آلود است و گله هاي آل زياد آسوده مي چرند.
حرمت حريم پيامبر دريده و خانواده اش به اسارت در آمده و فرزندان زياد در حجله هاي شادي خويش آرميده اند. فغان و درد هنگامي كه خون بني هاشم به ناحق ريخته مي شود و دست هاي آنان بسته است و توان حق ستاني ندارند
در اين هنگام امام رضا(ع) در حاليكه كف دو دستش را مي چرخانيدند و زير و رو مي كردند فرمودند آري چنين است، براستي كه دست هاي ما بسته است.
دعبل باز هم ادامه داد: اي ديدگان اشكبار! در اندوه آن عزيزان اشك ببار كه اكنون هنگام آن است تا در اين ماتم جايگاه سيلاب اشك را روانه كني . همواره درطول زندگي از هراس دشمنان اهل بيت، نياسوده ام .
امّا اميد من اين است كه پس از مرگ در سايه شفاعت اهل بيت، از عذاب در امان باشيم در اين حالت امام رضا(ع) رو به دعبل خزاعي فرمودند: خداوند تو را از فزع اكبر كه قيامت است در امان دارد.
دعبل به پاس سرودن اين قصيده در سوگ مظلوميت امام حسين(ع) پيراهني از امام رضاع) خلعت گرفت.
امام صادق(ع) مي فرمايد: پدرم امام باقر(ع) به من فرمود: يا جعفر! اوقف لي من مالي كذا و كذا، النوادبُ تندبني عشر سنينَ بمني ايامَ مِني ۸ ؛ اي جعفر! از دارايي خودم فلان مقدار وقف كن تا گريه كنندگان در "منا" در ايام حج به مدت ۱۰ سال بر من نوحه خواني و سوگواري كنند.
گريه كردن بر امام حسين(ع) در نگاه ائمه اطهار:
گريه كردن در فرهنگ حسيني، سلاح برنده و كار آمدي است و اشك ريختن، نشانة پيوند قلبي با اهل بيت و سيد الشهداء است . اشك، دل را سيراب مي كند و عطش روح آدمي را مرتفع مي‌سازد. در آموزه هاي شيعي به همدلي و هماهنگي روحي و معنوي با امامان و پيشوايان اسلامي همواره توصيه شده است كه: " يفرحون بفرحنا ويحزنون لحزننا" ۹ يعني شيعيان ما در شادي و سرور ما شاد و در حزن و اندوه ما غمناك و محزون هستند.
گريستن توأم با معرفت در سوگ شهداي كربلا، تجديد بيعت با عاشورا و فرهنگ شهادت و تغذيه فكري و روحي با اين مكتب است و اشك ريختن، نوعي امضاء كردن پيمان و قرارداد موّدت با سيد الشهداء است.
امام حسين(ع) ، خودشان هم به اين نكته اشاره كرده اند و مي فرمايند:
اَنا قتيل العَبرَةِ لا يذكرُني مؤمنٌ الّا اسْتَعْبَر.۱۰
"من كشته اشكم ؛ هر مؤمني مرا ياد كند، اشكش روان شود ."
اشك، سرچشمه محبت و عشق به امام حسين(ع) سرور آزادگان و ستمديدگان جهان است ، پيامبر گرامي اسلامي مي فرمايد:
انَّ لقتل الحسين حرارةً في قلوب المؤمنينَ لاتبرُدُ ابداً .۱۱
شهادت حسين(ع) آتشي در دل مؤمنان افكنده است كه هرگز سرد و خاموش نخواهد شد. در فرهنگ عاشورا، گريستن، پاسداري از خون شهيد و زنده نگه داشتن ياد و خاطره شهيدان است. به فرمودة امام خميني(ره) : "گريه كردن بر شهيد، نگه داشتن، زنده نگه داشتن نهضت است ."۱۲
" گريه كردن بر عزاي امام حسين(ع) ، زنده نگه داشتن نهضت و زنده نگهداشتن همين معني است كه يك جمعيت كمي در مقابل يك امپراطور بزرگ ايستاد ... ، آنها از همين گريه ها مي‌ترسند، براي اينكه گريه اي است كه گريه بر مظلوم است، فرياد مقابل ظالم است."۱۳ "هر مكتبي ، تا پايش سينه زن نباشد، تا پايش گريه كن نباشد، تا پايش توي سر و سينه زن نباشد حفظ نمي شود ..." ۱۴
ائمه معصومين(ع) گريستن بر مظلوميت اهل بيت و عزاي حسيني را تأكيد و سفارش كرده و اجر و پاداش زيادي براي اشك ريختن بر حسين(ع) ذكر كرده اند.
حضرت رضا(ع) در اين باره مي فرمايند:
"اِنُ بكيتَ علي الحسينِ حتّي تصيرَ دُموعُكَ علي خديكَ غفراللهُ لك كُلَّ ذنبٍ اذنبتَهُ ."۱۵
اگر بر حسين بگريي، چندان كه اشك هايت بر گونه ات جاري شود، خداوند تمام گناهانت را مي آمرزد.
پيامبر گرامي اسلام به حضرت زهرا(س) دختر بزرگوارشان مي فرمايند: يا فاطمه! كلُّ عينٍ باكية يوم القيامة الّا عينٌ بكتْ علي مصاب الحسين.۱۶
اي فاطمه! همه چشم‌ها در روز قيامت گريان است جز چشمي كه بر مصيبت هاي حسين بگريد.
همچنين حضرت امام مهدي(عج) در زيارت ناحية مقدسه در رثاي مظلوميت جدّ بزرگوارشان امام حسين(ع) مي فرمايند:
"لَاَندُبنّكَ صباحاً و مساءً و لأبكيَنَّ عليك بَدَلَ الدُّموعِ دَماً " ۱۷
هر صبح و شام بر تو گريه و شيون مي كنم و در مصيبت تو به جاي اشك ، خون مي گريم.
مجموعه روايات و احاديثي كه اشاره شد دلالت دارند بر اينكه سيره امامان معصوم شيعه(علیهم السلام) ترويج فرهنگ حسيني از طريق گريستن بر مظلوميت آل عبا و اشك توأم با معرفت و شناخت حقانيت ابا عبدالله الحسين(ع) در مبارزه با ظلم و بي‌عدالتي و جنايت بوده‌است .
زيارت امام حسین(ع)
علاوه بر اين روايات زيادي درباره توصيه به زيارت امام حسين(ع) از سوي ائمه بزرگوارمان بيان شده است. امام محمد باقر(ع) مي فرمايند: لو يعلمُ الناس ما في زيارة قبرِ الحسينِ منَ الفضلِ لَما توا شوقاً. ۱۸
اگر مردم مي دانستند در زيارت مزار امام حسين(ع) چه فضيلتي است از شوق آن مي مردند .
همچنين امام صادق(ع) مي فرمايند:
"لا تدعْ زيارة الحسين بن علي۷ يمُدُّ الله في عمرك و يزيدُ في رزقك و يحييك اللهُ سعيداً و لاتموتُ الا شهيداً" ۱۹
زيارت امام حسين(ع) را فرو نگذار كه خدا عمرت را طولاني و روزي را زياد مي كند و زندگي با سعادت و مرگ با شهادت به تو خواهد بخشيد
تربت حسيني
سفارش و توصيه هايي كه در خصوص تربت امام حسين(ع) شده و ثواب هايي كه در باره خاك مزار اين امام بزرگوار از سوي پيشوايان ديني بيان شده است نيز گواه روشني بر اهتمام اين بزرگواران بر زنده نگه داشتن ياد و خاطره حماسه خونين عاشورا مي باشد.
چرا كه تربت حسيني نشانه دلاور مردي ها و ايثار و عشق به خداوند و معبودي است كه حسين(ع) و يارانش، جانشان را در راهش فدا كردند و خون پاكشان، خاك كربلا را رنگين ساخت و تجليل از تربت حسين، در حقيقت تجليل از مقام والاي شهيد و خداي شهيدان خواهد بود . و پيوند قلبي انسان را با ذات اقدس الهي استحكام مي بخشد.
لذا پيامبر گرانقدر اسلامي مي فرمايد: اَلا و انَّ الاجابةَ تحتَ قُبّتَه و الشّفاءَ في تُربتِهِ . ۲۰
بدانيد كه اجابت دعا در زير گنبد حرم او و شفا در تربت او است.
و همچنين امام صادق(ع) فرمودند: حَنِّكوُا اولادكم بتُربة الحسين۷ فانّها اَمانٌ . ۲۱
كام كودكانتان را با تربت حسين(ع) برداريد، زيرا موجب امنيت كودكان است.
در آموزه هاي اسلامي و فقه شيعه خوردن هر خاكي حرام محسوب مي شود و خوردن آن از نظر شرعي ممنوع است، غير از تربت مزار حسين(ع) كه درمان هر دردي خواهد بود. در اين خصوص روايات زيادي داريم كه به عنوان نمونه به يكي از روايات در اينجا اشاره مي‌شود .
امام صادق(ع) مي فرمايد: في طين قبر الحسين الشفاءُ من كلّ داءٍ و هو الدواءٌ الاكْبَر . ۲۲
شفاي هر دردي در تربت مزار حسين است و آن بزرگ ترين درمان است.
نتيجه گيري :
از مجموعه مطالبي كه تاكنون درباره سيرة امامان بزرگوار شيعه در جهت زنده نگه داشتن عاشورا ارائه گرديد به طور خلاصه آن ها را مي توان در چند بخش دسته بندي كرد:
• برگزاري مراسم سوگواري و اقامة عزا و ماتم براي امام حسین(ع)
• گريستن و ابراز محبت قلبي در سوگ حسين بن علی(ع)
• توصيه ائمه اطهار به برپايي عزاداري، نوحه سرايي و سرودن اشعار حسيني در عزاي حسيني.
• سفارش ائمه اطهاربه زيارت مزار امام حسين(ع) به عنوان برترين اعمال .
• تربت حسيني به عنوان نشانه تجديد بيعت با حسين(ع) و فرهنگ عاشورا .
اكنون پس از گذشت صدها سال از نهضت عظيم عاشورا، همه ما خصوصاً مبلغان، مروجان و ذاكرين امام حسين(ع) وظيفه داريم تا پيام اين حركت بزرگ انساني، اسلامي را به همه مشتاقان و علاقمندان عدالت و آزادي ابلاغ نماييم و اين نهضت سرخ عاشورا را در دلها زنده كنيم .
براي انجام اين رسالت عظيم لازم است چند نكته مورد توجه و عنايت ويژه قرار گيرد:
• در طول ساليان گذشته ، آنچه نهضت خونين عاشورا و حماسه جاويد كربلا را زنده نگه داشته، عزاداري سنتي است، لذا از هرگونه مطلب، شعر، نوحه و مديحه سرايي كه با روح مكتب حسيني سازگاري نداشته و با منطق دين و فطرت منافات داشته باشد، پرهيز گردد و شايسته است مداحان و ذاكران ابا عبدالله الحسين(ع) از طرح مطالب سست و غير مستند كه با معارف اصيل اسلام ناب محمدي(ص) و مكتب عاشورا منطبق نمي باشد، خودداري ورزيده و در مجالس عزاداري كاملا مراعات نمايند.
• حادثه عاشورا نقش به سزايي در معرفي و ماندگاري فرهنگ شيعه داشته است، لذا علماي ديني و مبلغان و ذاكران حماسه عاشورا بايد تاريخ نهضت كربلا و مصائب حسيني را خالصانه و صحيح به مخاطبان معرفي كنند و همچنانكه مقام معظم رهبري (دام ظله العالي ) (حضرت امام خامنه ای)در آستانه ماه محرم فرمودند:
"همه عزاداران از جمله گويندگان، وعاظ و مداحان بايد مراقب باشند كه شأن و جايگاه اين حقيقت عزيز را حفظ كنند و مبادا با برخي خرافه ها يا كارهاي غير معقول موجب ضايع شدن عزاداري امام حسين(ع) شوند." ۲۳
* -اساس فلسفه قيام امام حسين(ع) و انقلاب عظيم كربلا، احياء شعاير ناب الهي و مبارزه با ظلم و خودكامگي و بي عدالتي است. امام حسين(ع) قيام كرد تا ارزش هاي اسلامي را زنده كند و ريشه هاي اختلاف و تفرقه را بخشكاند و اخوت اسلامي و انسجام و يكپارچگي را در جامعه حاكم سازد. لذا در مقطع كنوني كه دشمنان اسلام براي ايجاد تشتت و اختلاف ميان برادران مسلمان تلاش مي كنند، همه ما وظيفه داريم با تمسك به قرآن و سنت نبيّ مكرم اسلام وحدت اسلامي را حفظ نموده و با دسيسه هاي تفرقه انگيز دشمنان اسلام و افراد فريب خورده و جاهل، مقابله نماييم و از حادثه عاشورا عبرت بگيريم .
پي نوشت ها و منابع:
۱ - ده گفتار شهيد مرتضي مطهري ، ص ۲۵۱
۲ - منتهي الآمال، جلد۲، ص۶ ، امالي شيخ صدوق، ص۱۴۰
۳ - بحارالانوار، جلد ۴۵، ص۱۷۴
۴ - وسائل الشيعه، جلد۱۰، ص۵۰۵ ، الامالي صدوق، ص۱۲۸
۵ - علل الشرايع، ص۲۲۷
۶ - ميزان الحكمة، حديث ۱۳۰۱۱
۷ - بحار الانوار، جلد ۴۹، ص ۲۴۵
۸-بحار الانوار، جلد ۴۶، ص ۲۲۰
۹- ميزان الحكمه، جلد ۵، ص ۲۳۳
۱۰ - بحارالانوار، جلد ۴۴، ص ۲۸۴
۱۱ - مستدرك الوسايل، جلد ۱۰، ص ۳۱۸
۱۲- صحيفه نور، جلد ۱۰، ص ۳۱
۱۳ - صحيفه نور، جلد ۱۰، ص ۳۱
۱۴- صحيفه نور، جلد ۸، ص ۷۰
۱۵- بحارالانوار، جلد ۴۴، ص ۲۸۶
۱۶- بحارالانوار، جلد ۴۴، ص ۲۹۳
۱۷- بحارالانوار، جلد ۱۰۱، ص ۲۳۸
۱۸- بحار الانوار، جلد ۱۰۱، ص ۱۸
۱۹- وسائل الشيعه، جلد ۱۴، ص ۴۳۱
۲۰- مستدرك الوسايل، جلد ۱۰، ص ۳۳۵
۲۱- وسائل الشيعه، جلد ۱۴، ص ۵۲۴
۲۲- كامل الزيارات، ص ۴۶۲
۲۳ - بيانات مقام معظم رهبري، مورخ ۱۷/۱۰/۱۳۸۶
نویسنده: محمد سالار
نهضت خونبار عاشورا درسي است براي همه انسان ها ، براي همه حق طلبان و عدالت مداران و آزادي خواهان و عاشقان و علاقمندان به مكتب اسلام و فرهنگ سرخ شهادت.
عاشورا ، يك مقطع تاريخي نيست، همه تاريخ است . كلّ يوم عاشورا و كلّ ارض كربلا. حماسه خونين عاشورا، اقيانوسي ناپيدا و كرانه اي است كه سراسر هستي را پوشانده است. تاريخ عاشورا با حسين(ع) و فرزندان و ياران با وفايش پيوند خورده و سخن از عاشورا، سخن از جوانمردي، عشق، فداكاري و ايثار و شهادت است.
مهاتما گاندي (رهبر بزرگ استقلال هند) مي گويد: من زندگي امام حسين، آن شهيد بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام و توجه كافي به صفحات كربلا نموده ام و بر من روشن شده است كه اگر هندوستان بخواهد يك كشور پيروز گردد، بايستي از سرمشق امام حسين پيروي كند. حماسه جاويد حسيني نشان دهنده پيوستگي و تداوم خط درگيري و مواجهه حق و باطل در همه زمان ها و مكان هاست.
عاشورا و كربلا يكي از بارزترين حلقه هاي اين زنجيره طولاني است . هميشه حق و باطل، رو در روي يكديگر بوده و انسان هاي آزاده، وظيفه حراست و پاسداري از حق و پيكار با باطل را بر عهده دارند و بي‌تفاوتي و سكوت كردن از كنار صحنه حق و باطل بي ديني محسوب مي‌گردد.
لذا زنده نگه داشتن نهضت عاشورا و احياء فرهنگ حيات بخش حسيني در تاريخ شيعه و سيره ائمه اطهار و پيشوايان اسلامي همواره مورد تأكيد قرار گرفته و داراي جايگاه خاص و اهميت ويژه اي است.
علي رغم همه فشارها و محدوديت هاي شديد سياسي و امنيتي از سوي حاكمان جور و استبداد اموي و عباسي كه بر امامان بزرگوارمان اعمال مي شد با اين حال زنده نگه داشتن حماسه عظيم كربلا پس از شهادت امام حسين(ع) و يارانش در عصر روز عاشورا آغاز گرديده و به صورت شايسته اي ادامه يافت.
علامه بزرگوار شهيد مرتضي مطهري (ره) در خصوص سيرة ائمه معصومين در برپايي مراسم عزاداري و زنده نگه داشتن ياد و نام امام حسين(ع) چنين مي گويد:
"ائمه دين خواستند قيام امام حسين(ع) به صورت يك مكتب و به صورت يك مشعل فروزان هميشه باقي بماند. اين يك چراغي است از حق، از حقيقت دوستي و از حقيقت خواهي. اين يك ندايي است از حق طلبي، از حريت و آزادي، اين مكتب آزادي و اين مكتب مبارزه با ظلم را خواستند براي هميشه باقي بماند، در زمان خود ائمه اطهار كه اين دستور صادر شد، سبب شد كه جريان زنده و فعال و انقلابي به وجود آيد، نام امام حسين(ع) شعار انقلاب عليه ظلم گشت، يك عده شاعر انقلابي بوجود آمدند مانند : كميت اسدي ، دعبل خزاعي ، سيد حميري و ... كميت اسدي مي دانيد كيست؟ همان كسي كه با اشعارش از يك سپاه بيشتر براي بني اميه ضرر داشت .» ۱
پس از شهادت حضرت اباعبدالله الحسين(ع) و يارانش ، رسالت عظيم پيام رساني قيام عاشورا را امام زين العابدين(ع) و زينب كبري(س) عهده دار شدند و در فرصت هاي مناسب با بيان مصيبت هاي جانگداز حادثه كربلا و ظلم و جنايتي كه بر اهل بيت پيامبر(ص) روا داشتند، ياد و خاطرة جانسوز عاشورا را در دلها زنده مي كردند.
امام سجاد(ع) بيست سال بر پدر بزرگوارش گريست و هنگامي كه در پيش آن حضرت، طعامي مي گذاشتند مدام مي گريست، تا اينكه روزي يكي از غلامانش عرض كرد: آقاي من! وقت آن نشده كه اندوه شما برطرف شود؟
فرمود: "واي بر تو! حضرت يعقوب دوازده پسر داشت. خداوند يكي از آنان را از او پنهان كرد. آن قدر بر او گريست تا چشمانش از كثرت گريه، سفيد شد و از بسياري اندوه بر پسرش موهاي سرش سفيد گشت، حال آنكه فرزندش در دنيا زنده بود؛ و من به چشم خود پدر و برادر و عمو و هفده نفر از اهل بيت خود را ديدم كه شهيد گشته بودند و جسدهاي مطهر ايشان بر زمين افتاده بود . " ۲
همچنين امام سجاد(ع) در شهر شام، هنگام معرفي خويش چنين فرمود:
"اَنَا بنُ مَنْ بَكَتْ عَلَيهِ ملائكةُ السماءِ اَنَا بن من ناحَتْ عليهِ الجنُّ في الارضِ و الطّيرُ في الهواءِ ." ۳
من پسر كسي هستم كه فرشتگان آسمان بر او گريستند. من پس كسي هستم كه جنّ در زمين و پرندگان در هوا بر او نوحه سرايي كردند.
در سيره پيشوايان اسلامي ما، عاشورا "روز دهم محرم الحرام" داراي جايگاه ويژه اي بوده و همواره اين روز به عنوان روز حزن و اندوه خاندان پيامبر قلمداد نموده اند. يكي از علل و انگيزه هاي آن، تبري جستن از دشمنان و مخالفان اهل بيت(ع) است كه در اين روز به شادي و شعف مي پرداختند.
همانگونه كه در زيارت عاشورا مي خوانيم :
و هذا يومٌ فَرِحَتْ به آلُ زيادٍ و آلُ مروان بقتلهم الحسين صلوات الله عليه؛ اين روز، روزي است كه خاندان زياد و خاندان مروان به اين روز شادمان شدند، زيرا حسين(ع)را به شهادت رسانيدند.
علاوه بر اين يادآوري مصائب كربلا و مجاهدت ها و ايثارگري های حسين ابن علي و ياران وفادارش موجب شكستن دل ها و تقويت عشق و علاقه به حماسه آفرينان نينوا و تقرب به ذات اقدس الهي خواهد شد.
امام رضا(ع) پيشواي هشتم شيعيان مي فرمايند:
كانَ اَبي اذا دَخَلَ شهرُ المُحرَّم لايَري ضاحكاً... فاذا كانَ العاشر كانَ ذلك اليوم يومَ مصيبته و حُزنِهِ و بكائه و يقول:
"هُوَ اليومُ الّذي قُتِلَ فيهِ الحسين "۴ چون ماه محرم مي رسيد، كسي پدرم را خندان نمي ديد ... چون روز دهم فرا مي رسيد آن روز، روز سوگواري و اندوه و گرية امام كاظم(ع) بود و مي‌فرمود: "در چنين روزي بود كه حسين(ع) كشته شد ."
همچنين حضرت رضا(ع) در حديث ديگري درباره اهميت سوگواري سالار شهيدان در روز عاشورا مي فرمايند:
من تركَ السعي في حوائجه يومَ عاشوراءَ قَضَي الله لَهُ حوائجَ الدنيا و الآخرة .۵ و من كانَ يومُ عاشوراءَ يومَ مصيبته و حُزنه و بكائه، يجعل الله يومَ القيامة يومَ فَرحِهِ و سروره . ۶
هر كه در روز عاشورا كار و كسب خود را فرو گذارد، خداوند حاجت هاي دنيا و آخرت او را برآورده سازد.
و هر كه عاشورا روز مصيبت و اندوه و گريه اش باشد، خداوند روز قيامت را روز شادي و سرورش مي گرداند.
ائمه طاهرين در برگزاري مراسم بزرگداشت حضرت ابا عبدالله الحسين(ع) و زنده نگه داشتن ياد و خاطره ي آن بزرگوار از شيوه هاي مختلفي بهره مي جستند. برپايي اين مجالس باعث مي شد تا حماسه ي فداكاري ها و روح ايثار و شهادت براي هميشه تاريخ زنده بماند و الگو و سرمشق ارزنده اي براي زندگي انسان ها باشد.
دعبل خزاعي، شاعر ولايي و مداح اهل بيت عصمت و طهارت نقل مي كند:
روزي خدمت سرور و مقتدايم امام رضا(ع) رسيدم . آن حضرت به همراه ياران خويش غمناك و اندوهگين نشسته بودند. هنگامي كه چشم آن حضرت به من افتاد فرمود: مرحبا به دعبل. آفرين بر كسي كه با دست و زبان خويش ما را ياري مي كند.
آنگاه آن حضرت مرا در كنار خود نشانده و فرمودند: اي دعبل از تو مي خواهم شعر بسرايي، به خاطر اينكه اين روزها براي اهل بيت، روزهاي حزن و اندوه است و براي دشمنان ما به خصوص بني اميه روزهاي شادي و سرور مي باشد.
اي دعبل! هر كس در مصيبت جدّ من حسين(ع) اشك بريزد، البته خداوند گناهانش را مورد عفو و آمرزش قرار مي دهد.
سپس آن حضرت دستور دادند تا بين ما و اهل خانه پرده اي بياويزند و امر فرمودند كه در پشت پرده بنشينيند و در عزا و مصيبت جدّ خويش گريه و ناله سر دهند و به من نيز فرمودند:
اي دعبل! براي امام حسين (ع) مرثيه بخوان، تا وقتي كه تو زنده اي يار و ياور ما هستي پس تا جايي كه مي تواني از ياري ما دريغ نكن.
در اين هنگام به گريه افتادم و اشعاري در رثاي خاندان نبوت و ماجراي عاشورا سرودم.
دعبل خزايي اشعار جانسوز خويش را با صداي بلند مي خواند و امام رضا(ع) به شدت مي گريست تا اينكه به اين بيت اشاره كرد و گفت:
اَري فيئهم في غير هم متقسّماً وايديَهم من فَيئهم صَفَراتٍ
مي بينم كه اموال آنان (اهل بيت) در حالي كه به تاراج رفته و در بين افراد بيگانه و نا اهل تقسيم مي شود. در صورتي كه دست آنان از حق خودشان تهي مانده است.
در اينجا امام رضا(ع) گريستند و فرمودند: بله راست گفتي اي خزاعي.
دعبل، قصيده اش را ادامه داد تا اينكه به اين بيت رسيد:
اَ فاِطمَ قومي يا بنــة الخير فَاندُبي نجوم سماواتٍ بارض فلاتٍ
قبور بكوفان و اخري بطيبه و اُخري بفــخّ نالها صلــواتٍ ...۷
اي فاطمه! اي دختر برترين آفريدگان! برخيز و بر ستاره هاي افتاده بر خاك ، ناله كن . درود من بر قبرهاي كوفه، قبر مدينه و قبري كه در فخّ است ...
سرهاي خاندان پيامبر بريده و خون آلود است و گله هاي آل زياد آسوده مي چرند.
حرمت حريم پيامبر دريده و خانواده اش به اسارت در آمده و فرزندان زياد در حجله هاي شادي خويش آرميده اند. فغان و درد هنگامي كه خون بني هاشم به ناحق ريخته مي شود و دست هاي آنان بسته است و توان حق ستاني ندارند
در اين هنگام امام رضا(ع) در حاليكه كف دو دستش را مي چرخانيدند و زير و رو مي كردند فرمودند آري چنين است، براستي كه دست هاي ما بسته است.
دعبل باز هم ادامه داد: اي ديدگان اشكبار! در اندوه آن عزيزان اشك ببار كه اكنون هنگام آن است تا در اين ماتم جايگاه سيلاب اشك را روانه كني . همواره درطول زندگي از هراس دشمنان اهل بيت، نياسوده ام .
امّا اميد من اين است كه پس از مرگ در سايه شفاعت اهل بيت، از عذاب در امان باشيم در اين حالت امام رضا(ع) رو به دعبل خزاعي فرمودند: خداوند تو را از فزع اكبر كه قيامت است در امان دارد.
دعبل به پاس سرودن اين قصيده در سوگ مظلوميت امام حسين(ع) پيراهني از امام رضاع) خلعت گرفت.
امام صادق(ع) مي فرمايد: پدرم امام باقر(ع) به من فرمود: يا جعفر! اوقف لي من مالي كذا و كذا، النوادبُ تندبني عشر سنينَ بمني ايامَ مِني ۸ ؛ اي جعفر! از دارايي خودم فلان مقدار وقف كن تا گريه كنندگان در "منا" در ايام حج به مدت ۱۰ سال بر من نوحه خواني و سوگواري كنند.
گريه كردن بر امام حسين(ع) در نگاه ائمه اطهار:
گريه كردن در فرهنگ حسيني، سلاح برنده و كار آمدي است و اشك ريختن، نشانة پيوند قلبي با اهل بيت و سيد الشهداء است . اشك، دل را سيراب مي كند و عطش روح آدمي را مرتفع مي‌سازد. در آموزه هاي شيعي به همدلي و هماهنگي روحي و معنوي با امامان و پيشوايان اسلامي همواره توصيه شده است كه: " يفرحون بفرحنا ويحزنون لحزننا" ۹ يعني شيعيان ما در شادي و سرور ما شاد و در حزن و اندوه ما غمناك و محزون هستند.
گريستن توأم با معرفت در سوگ شهداي كربلا، تجديد بيعت با عاشورا و فرهنگ شهادت و تغذيه فكري و روحي با اين مكتب است و اشك ريختن، نوعي امضاء كردن پيمان و قرارداد موّدت با سيد الشهداء است.
امام حسين(ع) ، خودشان هم به اين نكته اشاره كرده اند و مي فرمايند:
اَنا قتيل العَبرَةِ لا يذكرُني مؤمنٌ الّا اسْتَعْبَر.۱۰
"من كشته اشكم ؛ هر مؤمني مرا ياد كند، اشكش روان شود ."
اشك، سرچشمه محبت و عشق به امام حسين(ع) سرور آزادگان و ستمديدگان جهان است ، پيامبر گرامي اسلامي مي فرمايد:
انَّ لقتل الحسين حرارةً في قلوب المؤمنينَ لاتبرُدُ ابداً .۱۱
شهادت حسين(ع) آتشي در دل مؤمنان افكنده است كه هرگز سرد و خاموش نخواهد شد. در فرهنگ عاشورا، گريستن، پاسداري از خون شهيد و زنده نگه داشتن ياد و خاطره شهيدان است. به فرمودة امام خميني(ره) : "گريه كردن بر شهيد، نگه داشتن، زنده نگه داشتن نهضت است ."۱۲
" گريه كردن بر عزاي امام حسين(ع) ، زنده نگه داشتن نهضت و زنده نگهداشتن همين معني است كه يك جمعيت كمي در مقابل يك امپراطور بزرگ ايستاد ... ، آنها از همين گريه ها مي‌ترسند، براي اينكه گريه اي است كه گريه بر مظلوم است، فرياد مقابل ظالم است."۱۳ "هر مكتبي ، تا پايش سينه زن نباشد، تا پايش گريه كن نباشد، تا پايش توي سر و سينه زن نباشد حفظ نمي شود ..." ۱۴
ائمه معصومين(ع) گريستن بر مظلوميت اهل بيت و عزاي حسيني را تأكيد و سفارش كرده و اجر و پاداش زيادي براي اشك ريختن بر حسين(ع) ذكر كرده اند.
حضرت رضا(ع) در اين باره مي فرمايند:
"اِنُ بكيتَ علي الحسينِ حتّي تصيرَ دُموعُكَ علي خديكَ غفراللهُ لك كُلَّ ذنبٍ اذنبتَهُ ."۱۵
اگر بر حسين بگريي، چندان كه اشك هايت بر گونه ات جاري شود، خداوند تمام گناهانت را مي آمرزد.
پيامبر گرامي اسلام به حضرت زهرا(س) دختر بزرگوارشان مي فرمايند: يا فاطمه! كلُّ عينٍ باكية يوم القيامة الّا عينٌ بكتْ علي مصاب الحسين.۱۶
اي فاطمه! همه چشم‌ها در روز قيامت گريان است جز چشمي كه بر مصيبت هاي حسين بگريد.
همچنين حضرت امام مهدي(عج) در زيارت ناحية مقدسه در رثاي مظلوميت جدّ بزرگوارشان امام حسين(ع) مي فرمايند:
"لَاَندُبنّكَ صباحاً و مساءً و لأبكيَنَّ عليك بَدَلَ الدُّموعِ دَماً " ۱۷
هر صبح و شام بر تو گريه و شيون مي كنم و در مصيبت تو به جاي اشك ، خون مي گريم.
مجموعه روايات و احاديثي كه اشاره شد دلالت دارند بر اينكه سيره امامان معصوم شيعه(علیهم السلام) ترويج فرهنگ حسيني از طريق گريستن بر مظلوميت آل عبا و اشك توأم با معرفت و شناخت حقانيت ابا عبدالله الحسين(ع) در مبارزه با ظلم و بي‌عدالتي و جنايت بوده‌است .
زيارت امام حسین(ع)
علاوه بر اين روايات زيادي درباره توصيه به زيارت امام حسين(ع) از سوي ائمه بزرگوارمان بيان شده است. امام محمد باقر(ع) مي فرمايند: لو يعلمُ الناس ما في زيارة قبرِ الحسينِ منَ الفضلِ لَما توا شوقاً. ۱۸
اگر مردم مي دانستند در زيارت مزار امام حسين(ع) چه فضيلتي است از شوق آن مي مردند .
همچنين امام صادق(ع) مي فرمايند:
"لا تدعْ زيارة الحسين بن علي۷ يمُدُّ الله في عمرك و يزيدُ في رزقك و يحييك اللهُ سعيداً و لاتموتُ الا شهيداً" ۱۹
زيارت امام حسين(ع) را فرو نگذار كه خدا عمرت را طولاني و روزي را زياد مي كند و زندگي با سعادت و مرگ با شهادت به تو خواهد بخشيد
تربت حسيني
سفارش و توصيه هايي كه در خصوص تربت امام حسين(ع) شده و ثواب هايي كه در باره خاك مزار اين امام بزرگوار از سوي پيشوايان ديني بيان شده است نيز گواه روشني بر اهتمام اين بزرگواران بر زنده نگه داشتن ياد و خاطره حماسه خونين عاشورا مي باشد.
چرا كه تربت حسيني نشانه دلاور مردي ها و ايثار و عشق به خداوند و معبودي است كه حسين(ع) و يارانش، جانشان را در راهش فدا كردند و خون پاكشان، خاك كربلا را رنگين ساخت و تجليل از تربت حسين، در حقيقت تجليل از مقام والاي شهيد و خداي شهيدان خواهد بود . و پيوند قلبي انسان را با ذات اقدس الهي استحكام مي بخشد.
لذا پيامبر گرانقدر اسلامي مي فرمايد: اَلا و انَّ الاجابةَ تحتَ قُبّتَه و الشّفاءَ في تُربتِهِ . ۲۰
بدانيد كه اجابت دعا در زير گنبد حرم او و شفا در تربت او است.
و همچنين امام صادق(ع) فرمودند: حَنِّكوُا اولادكم بتُربة الحسين۷ فانّها اَمانٌ . ۲۱
كام كودكانتان را با تربت حسين(ع) برداريد، زيرا موجب امنيت كودكان است.
در آموزه هاي اسلامي و فقه شيعه خوردن هر خاكي حرام محسوب مي شود و خوردن آن از نظر شرعي ممنوع است، غير از تربت مزار حسين(ع) كه درمان هر دردي خواهد بود. در اين خصوص روايات زيادي داريم كه به عنوان نمونه به يكي از روايات در اينجا اشاره مي‌شود .
امام صادق(ع) مي فرمايد: في طين قبر الحسين الشفاءُ من كلّ داءٍ و هو الدواءٌ الاكْبَر . ۲۲
شفاي هر دردي در تربت مزار حسين است و آن بزرگ ترين درمان است.
نتيجه گيري :
از مجموعه مطالبي كه تاكنون درباره سيرة امامان بزرگوار شيعه در جهت زنده نگه داشتن عاشورا ارائه گرديد به طور خلاصه آن ها را مي توان در چند بخش دسته بندي كرد:
• برگزاري مراسم سوگواري و اقامة عزا و ماتم براي امام حسین(ع)
• گريستن و ابراز محبت قلبي در سوگ حسين بن علی(ع)
• توصيه ائمه اطهار به برپايي عزاداري، نوحه سرايي و سرودن اشعار حسيني در عزاي حسيني.
• سفارش ائمه اطهاربه زيارت مزار امام حسين(ع) به عنوان برترين اعمال .
• تربت حسيني به عنوان نشانه تجديد بيعت با حسين(ع) و فرهنگ عاشورا .
اكنون پس از گذشت صدها سال از نهضت عظيم عاشورا، همه ما خصوصاً مبلغان، مروجان و ذاكرين امام حسين(ع) وظيفه داريم تا پيام اين حركت بزرگ انساني، اسلامي را به همه مشتاقان و علاقمندان عدالت و آزادي ابلاغ نماييم و اين نهضت سرخ عاشورا را در دلها زنده كنيم .
براي انجام اين رسالت عظيم لازم است چند نكته مورد توجه و عنايت ويژه قرار گيرد:
• در طول ساليان گذشته ، آنچه نهضت خونين عاشورا و حماسه جاويد كربلا را زنده نگه داشته، عزاداري سنتي است، لذا از هرگونه مطلب، شعر، نوحه و مديحه سرايي كه با روح مكتب حسيني سازگاري نداشته و با منطق دين و فطرت منافات داشته باشد، پرهيز گردد و شايسته است مداحان و ذاكران ابا عبدالله الحسين(ع) از طرح مطالب سست و غير مستند كه با معارف اصيل اسلام ناب محمدي(ص) و مكتب عاشورا منطبق نمي باشد، خودداري ورزيده و در مجالس عزاداري كاملا مراعات نمايند.
• حادثه عاشورا نقش به سزايي در معرفي و ماندگاري فرهنگ شيعه داشته است، لذا علماي ديني و مبلغان و ذاكران حماسه عاشورا بايد تاريخ نهضت كربلا و مصائب حسيني را خالصانه و صحيح به مخاطبان معرفي كنند و همچنانكه مقام معظم رهبري (دام ظله العالي ) (حضرت امام خامنه ای)در آستانه ماه محرم فرمودند:
"همه عزاداران از جمله گويندگان، وعاظ و مداحان بايد مراقب باشند كه شأن و جايگاه اين حقيقت عزيز را حفظ كنند و مبادا با برخي خرافه ها يا كارهاي غير معقول موجب ضايع شدن عزاداري امام حسين(ع) شوند." ۲۳
* -اساس فلسفه قيام امام حسين(ع) و انقلاب عظيم كربلا، احياء شعاير ناب الهي و مبارزه با ظلم و خودكامگي و بي عدالتي است. امام حسين(ع) قيام كرد تا ارزش هاي اسلامي را زنده كند و ريشه هاي اختلاف و تفرقه را بخشكاند و اخوت اسلامي و انسجام و يكپارچگي را در جامعه حاكم سازد. لذا در مقطع كنوني كه دشمنان اسلام براي ايجاد تشتت و اختلاف ميان برادران مسلمان تلاش مي كنند، همه ما وظيفه داريم با تمسك به قرآن و سنت نبيّ مكرم اسلام وحدت اسلامي را حفظ نموده و با دسيسه هاي تفرقه انگيز دشمنان اسلام و افراد فريب خورده و جاهل، مقابله نماييم و از حادثه عاشورا عبرت بگيريم .
پي نوشت ها و منابع:
۱ - ده گفتار شهيد مرتضي مطهري ، ص ۲۵۱
۲ - منتهي الآمال، جلد۲، ص۶ ، امالي شيخ صدوق، ص۱۴۰
۳ - بحارالانوار، جلد ۴۵، ص۱۷۴
۴ - وسائل الشيعه، جلد۱۰، ص۵۰۵ ، الامالي صدوق، ص۱۲۸
۵ - علل الشرايع، ص۲۲۷
۶ - ميزان الحكمة، حديث ۱۳۰۱۱
۷ - بحار الانوار، جلد ۴۹، ص ۲۴۵
۸-بحار الانوار، جلد ۴۶، ص ۲۲۰
۹- ميزان الحكمه، جلد ۵، ص ۲۳۳
۱۰ - بحارالانوار، جلد ۴۴، ص ۲۸۴
۱۱ - مستدرك الوسايل، جلد ۱۰، ص ۳۱۸
۱۲- صحيفه نور، جلد ۱۰، ص ۳۱
۱۳ - صحيفه نور، جلد ۱۰، ص ۳۱
۱۴- صحيفه نور، جلد ۸، ص ۷۰
۱۵- بحارالانوار، جلد ۴۴، ص ۲۸۶
۱۶- بحارالانوار، جلد ۴۴، ص ۲۹۳
۱۷- بحارالانوار، جلد ۱۰۱، ص ۲۳۸
۱۸- بحار الانوار، جلد ۱۰۱، ص ۱۸
۱۹- وسائل الشيعه، جلد ۱۴، ص ۴۳۱
۲۰- مستدرك الوسايل، جلد ۱۰، ص ۳۳۵
۲۱- وسائل الشيعه، جلد ۱۴، ص ۵۲۴
۲۲- كامل الزيارات، ص ۴۶۲
۲۳ - بيانات مقام معظم رهبري، مورخ ۱۷/۱۰/۱۳۸۶
نویسنده: محمد سالار
