(استاد خارج فقه و اصول در حوزه علمیه، استاد تفسیر ، علوم حدیث و فلسفه در دانشگاه)
نظر دکتور جمال عطیه
یکی دیگر از شخصیتهای برجسته معاصر مصرکه به مسائل مستحدثه فقهی علاقمند است و راهکارهای تجدید فقه را مطرح کرده و از برنامه ریزان دائرۀ المعارف فقهکویتی بوده، استاد دکتور جمال عطیه است او هم فقیه و از طراحان دائرۀ المعارف فقه کویتیاست و هم حقوقدان بسیار بزرگ و با تجربه، جمال عطیه در سال 1928 م در مصر متولد شد، دکتورای خود را در رشته حقوق از دانشگاه ژنو گرفت، در مصر و کویت به عنوان وکیل حقوقی دعاوی به فعالیت مشغول شد. اما به تدریج به کارهای علمی ادامه داد و مناصب علمی متعددی را به دست آورد:
- مشاور حقوقی امور مالی و بانکی
- مشاور علمی و آکادمیک در « المعهد العالمی للفکر الاسلامی» (مرکز جهانی تفکر اسلامی)
- استاد و رئیس دپارتمان حقوق در دانشکدۀ شریعت، در دانشگاه قطر.
- رئیس اجرائی بانک بین المللی اسلامی در لوکزامبورگ
- فعلا رئیس تحریر (سردبیر) مجله « المسلم المعاصر» ( مسلمان امروزی، یا مسلمانان درعصر حاضر) است.
تألیفات فراوان در زمینۀ فقه و حقوق دارد، در زمینۀ تخصصی خود به سه زبان عربی، فارسی و انگلیسی پژوهشهایی را منتشر کرده است.
خود او در زمینه تجدید فقه اسلامی که لازمه اش انفتاح باب اجتهاد است می گوید:
« من قبلا در این موضوع مطالبی نوشته و منتشر کرده ام، در اواخرسال 1965م یاد داشتی را آماده کرده و به وزارت اوقاف و شؤون اسلامی کویت دادم، در آغاز کار وزارت خانه مذکور برای تهیه دائرۀ المعارف فقهی، سپس آن مطالب را به صورت کتاب کوچکی باز نویسی و تکمیل کردم، و در سال 1967 با عنوان « تراث الفقه الاسلامی و منهج استفادۀ منه علی الصعیدین الاسلامی و العالمی» ( میراث فقه اسلامی و روش استفاده از آن در دو زمینۀ اسلامی و جهانی) منتشر کردم. سپس این مطالب را با گستردگی بیشتر در قسمت « الموسوعۀ الاسلامیۀ»به صورت سلسله مقالات در مجله « الوعی الاسلامی»( آگاهی اسلامی) در1970 و 1971م منتشر کردم. بار دیگر در این باره تحقیقات خویش را کاملتر کردم و کتابی را با عنوان « مدی الحاجۀ إلی موسوعۀ الفقه اسلامی» ( میزان نیاز به دائرۀ المعارف فقه اسلامی) منتشر کردم، که انتشارات دار البحوث العلمیۀدر کویت آن را در سال 1972م . منتشر کرد.
پس از این نوشته ها و ارائه طرح ازسوی من، وزارت مذکور در کویت با طرح دائرۀ المعارففقهی موافقت کرد، در این راه از استاد مصطفی زرقا، رحمت الله علیه، استفاده کردند. و ایشان را به عنوان خبیر(کارشناس و ناظر) دائرۀ المعارف تعیین کردند که ایشان هم در این کار بنده را به عنوان « امین العام»(دبیرکل، منشی عمومی) تعیین کردند. مدتی به برنامه ریزی موضوعات و آیین نامه های لازم پرداخته ترتیب مواد آن را مشخص کردم، مقدمات و پیوست های لازم را آماده کردم. علاوه بر مشارکت در تحریر خود موضوعات دائرۀ المعارف فقه اسلامی کویت ، و مشارکت در تدوین معیارها و ضوابط آماده سازی دائرۀالمعارف مذکور.
. (دکتر جمال عطیۀ و دکتر وهبه الزحیلی، تجدید الفقه الاسلامی، دمشق – بیروت، دار الفکر. من حوارات لقرن جدید. الطبعۀ الثانیۀ، 1422 هـ . ق ، مطابق 2002م ص198. این کتاب در دو قسمت به قلم دو نفر نامبرده نوشته شده است. رک: مقدمۀ جمال عطیه ص11و 12.)
استاد دکتور جمال عطیه راهکارهای دوازده گانه ای را برای تجدید فقه و مناسب سازی و تکمیل مباحث آن برای پاسخگویی به نیازها و پرسش های جدید، مطرح می کند، که غالبا مفید و درست است. اگرچه مانند همه نظریات علمی، جا برای بحث وبررسی همیشه باز است. یکی از راهکارهایی که ایشان پیش نهاد داده، همان راهکاری است که فقهای بزرگ دیگر معاصر داده اند، برای این قسمت از نظر ایشان را بخوبی منعکس کنیم، متن نوشتۀ ایشان را ترجمه می کنم:
« پنجمین راهکار برای تجدید فقهی، در انجام پژوهشهای مقارنه ای (تطبیقی) بین مذاهب چهارگانه سنی و جعفری و زیدی و إباضی و ظاهری، بلکه آراء مجتدینی است که فعلا از مواهب آنان محروم هستیم (و مذهب آنان منقرض شده و پیروی ندارند) نقد وبررسی علمی دلائلی که هریک از مذاهب به آنها استناد می کنند.
الف: انگیزه های پژوهشهای مقارنه ای و تطبیقی زیاد است، به اختصار به آنها اشاره می کنیم:
1. تحکیم وحدت امت اسلامی.
ممکن است عجیب به نظر برسد که بیان اختلافات فقها را به عنوان راهکاری برای وحدت مسلمین قلمداد کنیم، حتی برخی خوف این را دارند که این مسأله سبب برانگیختن روح تحزب مذهبی شود و فاصله بین مذاهب را بیشتر کند، اما واقعیت خلاف این است، برای این که این درۀ عمیق ایجاد شده بین مذاهب اسلامی، نتیجه جمود حرکت اجتهاد (بسته شدن در اجتهاد) وبسته شدن راه رشد فقهی است، این کار تشجیع به تقلید بدون دلیل و بدون شناخت ادله است، هرفرقه ای دوست دارد بر فرقه های دیگر طعن بزند و عیبجویی کند، در حالی که روش خود ائمه فقه این نبوده است، آنان از همدیگر تعریف و تقدیر داشته اند، سخنان آنان در این زمینه معروف است. از سویی اختلاف در اجتهاد و تفاوت نظر طبیعت بشر است، و اسباب اختلاف بین فقها در کتب مفصله با شرح و تفصیل بیان شده است؛ کتابهایی که در صدد بیان این مطلب هستند. (استاد وهبه زحیلی هم عوامل و اسباب اختلاف فتوا را در الفقه الاسلامی و أدلته ذکرکرده – ع.ن-)
تعصب یک واقعیت مذموم است که باید درمان شود، راه درمان این بیماری این است که مسلمانان نسبت به دین خویش آگاهی بیابند، و بدانند که سبب تفاوتها و اختلاف ها، چه در اصول و چه در فروع، یا به روشهای استنباط بر می گردد، یا به درجه اعتماد به اعتبار حدیث، یا اختلاف در تفسیر متون. اهمیت فقه مقارَن هم از همین نکته معلوم می شود، بررسی و نقد دلیلهایِ نظریات در کنار هم اسباب تفاوت نظریات را روشن می کند.
2. برای قانون گزاری در کشورهای مختلف:
فائدۀ دیگر فقهِ مقارَن یا تطبیقی این است که برای قانون گزاری در کشورهای مختلف اسلامی این کار لازم است، زیرا بعد از انتشار مجلۀالأحکام العدلیۀو به دنبال آن قانونگزاری دربارۀ احوالات شخصیه در مصر و دیگرکشورهای اسلامی، و سپس طرحهای قانونگزاری (براساس فقه اسلامی) در شماری از کشورهای اسلامی، مانند لیبی، مصر، کویت، و امارات و غیر آنها، وسپس طرحهای « جامعۀ الدول العربیۀ»تصمیم گرفت شد در تمام مسائل فقهی در قانون گزاری به صورت مطلق فقط به مذهب رسمی اکتفا نکنند، بلکه در مواردی، به نظریات فقهی مذاهب اسلامی دیگرهم توجه شود و اگر مسائلی به مصالح ملت و کشور بود، از آراء سایر مذاهب اسلامی نیز در قانونگزاری استفاده شود، چون در نگاه به فقه اسلامی برای قانونگزاری تمامی فقه اسلامی به عنوان یک مجموعه نگاه می شود، این هم سبب دیگر ضرورت بررسی فقه اسلامی به صورت مقارن است.»
3.مشارکت اسلامی در قوانین بین المللی :
ایشان به عنوان فائده سوم، مشارکت اسلامی در قوانین بین المللی، در عرصه های اقصادی و محاکم بین المللی، رامطرح می کنند، و به کمی تفصیل هم می دهند. و همین طور برای مطالعه تطبیقی با قوانین وضعی کشورها. تطبیق حقوق با فقه اسلامی.
سپس روش فقه مقارن را نیز بیان می کند. (تجدید الفقه، صص 36 تا 39)
دیدگاههای بسیاری دیگر از فقها و مفتیان در کشورهای اسلامی و مراکز علوم دینی در کشورهای اسلامی نیز همین است. این نگاه را مقایسه کنید با نگاه تنگ نظرانۀ کسانی جز مذهب خود دیگران را باطل مطلق دانسته ، یا پیروان فقه اهل بیت پیامبر ص را تکفیر می کنند... ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا!
نویسنده: آیت الله سید حیدر علوی نژاد
نظر دکتور جمال عطیه
یکی دیگر از شخصیتهای برجسته معاصر مصرکه به مسائل مستحدثه فقهی علاقمند است و راهکارهای تجدید فقه را مطرح کرده و از برنامه ریزان دائرۀ المعارف فقهکویتی بوده، استاد دکتور جمال عطیه است او هم فقیه و از طراحان دائرۀ المعارف فقه کویتیاست و هم حقوقدان بسیار بزرگ و با تجربه، جمال عطیه در سال 1928 م در مصر متولد شد، دکتورای خود را در رشته حقوق از دانشگاه ژنو گرفت، در مصر و کویت به عنوان وکیل حقوقی دعاوی به فعالیت مشغول شد. اما به تدریج به کارهای علمی ادامه داد و مناصب علمی متعددی را به دست آورد:
- مشاور حقوقی امور مالی و بانکی
- مشاور علمی و آکادمیک در « المعهد العالمی للفکر الاسلامی» (مرکز جهانی تفکر اسلامی)
- استاد و رئیس دپارتمان حقوق در دانشکدۀ شریعت، در دانشگاه قطر.
- رئیس اجرائی بانک بین المللی اسلامی در لوکزامبورگ
- فعلا رئیس تحریر (سردبیر) مجله « المسلم المعاصر» ( مسلمان امروزی، یا مسلمانان درعصر حاضر) است.
تألیفات فراوان در زمینۀ فقه و حقوق دارد، در زمینۀ تخصصی خود به سه زبان عربی، فارسی و انگلیسی پژوهشهایی را منتشر کرده است.
خود او در زمینه تجدید فقه اسلامی که لازمه اش انفتاح باب اجتهاد است می گوید:
« من قبلا در این موضوع مطالبی نوشته و منتشر کرده ام، در اواخرسال 1965م یاد داشتی را آماده کرده و به وزارت اوقاف و شؤون اسلامی کویت دادم، در آغاز کار وزارت خانه مذکور برای تهیه دائرۀ المعارف فقهی، سپس آن مطالب را به صورت کتاب کوچکی باز نویسی و تکمیل کردم، و در سال 1967 با عنوان « تراث الفقه الاسلامی و منهج استفادۀ منه علی الصعیدین الاسلامی و العالمی» ( میراث فقه اسلامی و روش استفاده از آن در دو زمینۀ اسلامی و جهانی) منتشر کردم. سپس این مطالب را با گستردگی بیشتر در قسمت « الموسوعۀ الاسلامیۀ»به صورت سلسله مقالات در مجله « الوعی الاسلامی»( آگاهی اسلامی) در1970 و 1971م منتشر کردم. بار دیگر در این باره تحقیقات خویش را کاملتر کردم و کتابی را با عنوان « مدی الحاجۀ إلی موسوعۀ الفقه اسلامی» ( میزان نیاز به دائرۀ المعارف فقه اسلامی) منتشر کردم، که انتشارات دار البحوث العلمیۀدر کویت آن را در سال 1972م . منتشر کرد.
پس از این نوشته ها و ارائه طرح ازسوی من، وزارت مذکور در کویت با طرح دائرۀ المعارففقهی موافقت کرد، در این راه از استاد مصطفی زرقا، رحمت الله علیه، استفاده کردند. و ایشان را به عنوان خبیر(کارشناس و ناظر) دائرۀ المعارف تعیین کردند که ایشان هم در این کار بنده را به عنوان « امین العام»(دبیرکل، منشی عمومی) تعیین کردند. مدتی به برنامه ریزی موضوعات و آیین نامه های لازم پرداخته ترتیب مواد آن را مشخص کردم، مقدمات و پیوست های لازم را آماده کردم. علاوه بر مشارکت در تحریر خود موضوعات دائرۀ المعارف فقه اسلامی کویت ، و مشارکت در تدوین معیارها و ضوابط آماده سازی دائرۀالمعارف مذکور.
. (دکتر جمال عطیۀ و دکتر وهبه الزحیلی، تجدید الفقه الاسلامی، دمشق – بیروت، دار الفکر. من حوارات لقرن جدید. الطبعۀ الثانیۀ، 1422 هـ . ق ، مطابق 2002م ص198. این کتاب در دو قسمت به قلم دو نفر نامبرده نوشته شده است. رک: مقدمۀ جمال عطیه ص11و 12.)
استاد دکتور جمال عطیه راهکارهای دوازده گانه ای را برای تجدید فقه و مناسب سازی و تکمیل مباحث آن برای پاسخگویی به نیازها و پرسش های جدید، مطرح می کند، که غالبا مفید و درست است. اگرچه مانند همه نظریات علمی، جا برای بحث وبررسی همیشه باز است. یکی از راهکارهایی که ایشان پیش نهاد داده، همان راهکاری است که فقهای بزرگ دیگر معاصر داده اند، برای این قسمت از نظر ایشان را بخوبی منعکس کنیم، متن نوشتۀ ایشان را ترجمه می کنم:
« پنجمین راهکار برای تجدید فقهی، در انجام پژوهشهای مقارنه ای (تطبیقی) بین مذاهب چهارگانه سنی و جعفری و زیدی و إباضی و ظاهری، بلکه آراء مجتدینی است که فعلا از مواهب آنان محروم هستیم (و مذهب آنان منقرض شده و پیروی ندارند) نقد وبررسی علمی دلائلی که هریک از مذاهب به آنها استناد می کنند.
الف: انگیزه های پژوهشهای مقارنه ای و تطبیقی زیاد است، به اختصار به آنها اشاره می کنیم:
1. تحکیم وحدت امت اسلامی.
ممکن است عجیب به نظر برسد که بیان اختلافات فقها را به عنوان راهکاری برای وحدت مسلمین قلمداد کنیم، حتی برخی خوف این را دارند که این مسأله سبب برانگیختن روح تحزب مذهبی شود و فاصله بین مذاهب را بیشتر کند، اما واقعیت خلاف این است، برای این که این درۀ عمیق ایجاد شده بین مذاهب اسلامی، نتیجه جمود حرکت اجتهاد (بسته شدن در اجتهاد) وبسته شدن راه رشد فقهی است، این کار تشجیع به تقلید بدون دلیل و بدون شناخت ادله است، هرفرقه ای دوست دارد بر فرقه های دیگر طعن بزند و عیبجویی کند، در حالی که روش خود ائمه فقه این نبوده است، آنان از همدیگر تعریف و تقدیر داشته اند، سخنان آنان در این زمینه معروف است. از سویی اختلاف در اجتهاد و تفاوت نظر طبیعت بشر است، و اسباب اختلاف بین فقها در کتب مفصله با شرح و تفصیل بیان شده است؛ کتابهایی که در صدد بیان این مطلب هستند. (استاد وهبه زحیلی هم عوامل و اسباب اختلاف فتوا را در الفقه الاسلامی و أدلته ذکرکرده – ع.ن-)
تعصب یک واقعیت مذموم است که باید درمان شود، راه درمان این بیماری این است که مسلمانان نسبت به دین خویش آگاهی بیابند، و بدانند که سبب تفاوتها و اختلاف ها، چه در اصول و چه در فروع، یا به روشهای استنباط بر می گردد، یا به درجه اعتماد به اعتبار حدیث، یا اختلاف در تفسیر متون. اهمیت فقه مقارَن هم از همین نکته معلوم می شود، بررسی و نقد دلیلهایِ نظریات در کنار هم اسباب تفاوت نظریات را روشن می کند.
2. برای قانون گزاری در کشورهای مختلف:
فائدۀ دیگر فقهِ مقارَن یا تطبیقی این است که برای قانون گزاری در کشورهای مختلف اسلامی این کار لازم است، زیرا بعد از انتشار مجلۀالأحکام العدلیۀو به دنبال آن قانونگزاری دربارۀ احوالات شخصیه در مصر و دیگرکشورهای اسلامی، و سپس طرحهای قانونگزاری (براساس فقه اسلامی) در شماری از کشورهای اسلامی، مانند لیبی، مصر، کویت، و امارات و غیر آنها، وسپس طرحهای « جامعۀ الدول العربیۀ»تصمیم گرفت شد در تمام مسائل فقهی در قانون گزاری به صورت مطلق فقط به مذهب رسمی اکتفا نکنند، بلکه در مواردی، به نظریات فقهی مذاهب اسلامی دیگرهم توجه شود و اگر مسائلی به مصالح ملت و کشور بود، از آراء سایر مذاهب اسلامی نیز در قانونگزاری استفاده شود، چون در نگاه به فقه اسلامی برای قانونگزاری تمامی فقه اسلامی به عنوان یک مجموعه نگاه می شود، این هم سبب دیگر ضرورت بررسی فقه اسلامی به صورت مقارن است.»
3.مشارکت اسلامی در قوانین بین المللی :
ایشان به عنوان فائده سوم، مشارکت اسلامی در قوانین بین المللی، در عرصه های اقصادی و محاکم بین المللی، رامطرح می کنند، و به کمی تفصیل هم می دهند. و همین طور برای مطالعه تطبیقی با قوانین وضعی کشورها. تطبیق حقوق با فقه اسلامی.
سپس روش فقه مقارن را نیز بیان می کند. (تجدید الفقه، صص 36 تا 39)
دیدگاههای بسیاری دیگر از فقها و مفتیان در کشورهای اسلامی و مراکز علوم دینی در کشورهای اسلامی نیز همین است. این نگاه را مقایسه کنید با نگاه تنگ نظرانۀ کسانی جز مذهب خود دیگران را باطل مطلق دانسته ، یا پیروان فقه اهل بیت پیامبر ص را تکفیر می کنند... ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا!
نویسنده: آیت الله سید حیدر علوی نژاد
منبع : خبرگزاری آوا- کابل
