امام خمینی(ره) و هندسه اقتدار مشروع

اشاره: این مطلب به زوایای مختلف قدرت امام خمینی(ره) که نمونه آن تا کنون در دنیا تجربه نشده است می پردازد. نویسنده مقاله یکی از شخصیتهای مقیم غرب و از عناصر حاضر در حلقه اداری یکی از کشورهای غربی است. ............................ رسیدن به قدرت، در سیاست امر مهمی است ولی به دست آوردن قدرتی که پشتوانه ای مشروع داشته باشد، اهمیت و ارزشی فراتر دارد. مشروعیت در حد زیادی قوام و ثبات قدرت را در پی دارد. افراد و یا گروههایی که بر قدرت، ردایی از مشروعیت می پوشانند، راه را بر مدعیان داخلی قدرت می بندند و جلوی کشمکشهای تضعیف کننده و گاهی خونین را می گیرند. ما که هر سال در چهارده جوزا از سالگرد درگذشت یکی از تاثیر گذار ترین شخصیتهای قرن بیستم امام خمینی(ره) یاد می کنیم، بد نیست که نگاهی به پایه های مشروعیت رهبری او بر اساس شکلهای پذیرفته شده مشروعیت در دنیای سیاست بیندازیم. مکس وبر(Max Weber) را یکی از بنیانگذاران جامعه شناسی می شناسند و مرتبه او را از نظر آگاهی به فلسفه، جامعه شناسی، سیاست و حقوق، در حد کارل مارکس (Karl Marx) و امیل دورکیم (Emile Durkheim) بالا می برند. یکی از برازنده ترین کارهای وبر، جستار او درباره جامعه شناسی مذهب است که این امر، در کتاب مشهور او «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری» (The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism) مورد کاوش قرار گرفته است. او در این کتاب و همینطور در چند نوشته دیگر، به شکلی مستدل انواع اقتدار سیاسی مشروع را طبقه بندی می کند و به تفصیل درباره آنها شرح می دهد. از نظر وبر، دنیای سیاست نظامهای مشروع و غیر مشروع بسیاری را تجربه کرده ولی اصولا اگر مشروعیت مد نظر قرار گیرد، حکومتها از سه شکل خارج نیستند: اول) مشروعیت سیاسی می تواند برگرفته از مشروعیت سنتی و مذهبی باشد. مشروعیتی که برخاسته از سازوکاری پذیرفته شده است و جوامعی دهها، و بلکه صدها و گاهی هزاران سال این نوع مشروعیت سیاسی را تجربه کرده اند. مشخصا اینجا منظور نظامهای سلطنتی است و یا نظامهای مذهبی که در قرون وسطی تحت تاثیر کلیسا اداره می شدند. خیلی از نظامهای سلطنتی از دیدگاه نظری، اساس اقتدار سیاسی خود را برگرفته از نوعی نگاه مذهبی می دانسته اند و یا می دانند و از آن تحت عنوان «حق الهی پادشاه» برای حکمرانی یاد می کنند. برخی دیگر از نظامهای سلطنتی هم آداب و رسوم کهن و منافع عمومی و اقبال مردمی را پشتوانه اقتدار خود می دانند. در میان مسلمانان هم تلقی اینکه پادشاه «ظل الله» یا سایه خداوند است سابقه ای طولانی دارد. از این منظر اگر به حرکت سیاسی امام خمینی(ره) نگریسته شود، او در درجه اول با معرفی نظریه «ولایت فقیه» سازوکاری فکری را تدوین کرد، که تمام مختصات مشروعیت سنتی و مذهبی را داشت. با این نگاه، اقتداری مشروع شکل گرفت که توانست سلطنت موروثی را از مشروعیت خالی کند و گزینه ای دیگر را برای جامعه ای عمیقا پایبند به سنت و مذهب معرفی کند. نظام جدید بی هیچ تردیدی از مشروعیت سنتی و مذهبی برخوردار بود. دوم) مشروعیت سیاسی می تواند مشروعیتی باشد که فردی به دلیل خصوصیتهای بارز و برازنده ظهور کرده و نوع نظام موجود را به دلیل برازندگی و یا برجستگی شخصیت خود برهم زده است. در تاریخ افراد متعددی بوده اند که شخصیت آنها چنان قدرتی را از خود نشان داده که با انگشت اشاره آنها حرکتهای عظیم اجتماعی و سیاسی و نظامی شکل گرفته است. ناپلئون بناپارت در فرانسه و مائو در چین شاید نمونه های مهمی از اقتدار کاریزماتیک یا پر نفوذ باشد. از منظر مشروعیت کاریزماتیک امام خمینی(ره) حتی در میان شخصیتهای پرنفوذ، پیشوایی کم نظیر بود. مکس وبر در مورد اعمال قدرت مشروع می گوید که اطاعت از قدرت مشروع نباید با اعمال خشونت همراه باشد و یا با جبر حاصل شود. او اضافه می کند که اعمال قدرت مشروع نمی تواند حتی نه با تشویق و ترغیبهای مکرر حاصل شود، بلکه مشروعیت نوعی از احساس وظیفه ایجاد می کند که می تواند حجت را بر فرد برای پیروی از کانون مشروعیت تمام کند. در این حالت، شاید کمتر شخصیتی را شناخت که از نظر کاریزما و نفوذ چنین شاخصه ای از مشروعیت را در حد امام خمینی(ره) داشته باشد. سوم) در دنیای مدرن، غالبا مشروعیت سیاسی یا اقتدار مشروع، از حرکت در یک سیستم اداری یا بوروکراتیک حاصل می شود، به این معنا که مکانیزمی روشن برای رسیدن به قدرت ترسیم شده و فرد و یا افراد می توانند با طی مراحل این مسیر به راس هرم قدرت برسند. مثال روشن آن رسیدن به قدرت از طریق صندوق رای است. امام خمینی(ره) با پذیرفتن همه پرسی و بعد بنیان گذاشتن جمهوری اسلامی مشروعیتی بروکراتیک و اداری ایجاد کرد که تا کنون دهها بار انتخابات برگزار کرده و نشاط فضای سیاسی و مشارکت مردمی در آن در مقایسه با استانداردهای جهانی پیشرفته کم نظیراست. قطعا نوع بی نظیری از اقتدار مشروعی که امام خمینی(ره) ایجاد کرد،‌ در دوام آوردن جمهوری اسلامی تعیین کننده بوده است. نظامی که در مقاطع مختلف، جهان در برابر آن قرار گرفت و در نهایت وادار به پذیرش واقعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن شد. نویسنده: ج سپهر