پیش از پرداختن به اسباب و سویه های پیدا و پنهان حادثه ی مرموز و المناک منا در حج( ۱۴۳۶ق) یاد کرد چند نکته درباره حج، سرزمین مکه و خانه کعبه، بایسته یاد است.
الف/ حج فریضه الهی و رمز مانایی امت اسلامی
حج رایت همواره افراشته دیانت، نماد توحید امت، قبله عاشقان، میعادگاه خداجویان، فريضه مهم اسلامی است كه در صريح آيات قرآن و نصوص روايي از وجوب آن سخن رفته و بر انجام آن از سوي هر كس كه توان و قدرتی دارد تأكيد و سفارش و برای حج گزاران وعده ثواب و پاداش بهشتی و عفو تمام گناهان داده شده است. مانند این روایت:« منادي در پایان مناسک حج ندا در می دهد، ای حاجیان! گناهان گذشته شما بخشوده شده آنک اعمال خویش را از نو آغاز کنید.» ( فقه الرضا؛ص: ۲۱۴)
و نیز:« یک حج مقبول بهتر است از دنيا و آن چه در آن است.» (همان)
ازجانب دیگر، قرآن کریم از تارك حج با نام كافر یاد کرده و به او وعده آتش داده است:
"وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ" (آل عمران/۹۷)
"و براى خدا بر مردم است كه آهنگ خانه (کعبه) كنند، آن ها كه توان رفتن به سوى آن دارند، و هر كس كفر ورزد (و حج را ترك كند) خداوند از همه جهانيان بى نياز است".
در اين آیه کریمه از حج تعبير به دين خدا بر مردم و تارک حج با عنوان کافر توصیف شده است.
از پيامبر اكرم (ص) نقل شده است كه به امام على (ع) فرمود:"اى على! هركس حج را ترك كند با اين كه توانايى دارد كافر محسوب مىشود، زيرا خداوند مى فرمايد: بر مردمى كه توان رفتن به خانه خدا دارند لازم است حج به جا آورند، و هر كس كفر ورزد (حج را ترك كند) به خود زيان رسانده، و خداوند از آنان بى نياز است. اى على! كسى كه حج را به تأخير اندازد تا آن كه بمیرد خداوند او را در قيامت يهودى يا نصرانى محشور مىكند.(تفسير نمونه، ۳/۲۰)
نگاه اجمالی به نصوص قرآنی و روایی می رساند که انجام حج افزون بر جنبه عبادی و فردی، ابعاد دیگری نیز دارد، لذا حج و خانه کعبه عامل استواری و مانایی اسلام و امت اسلامی به شمار آمده است:
"جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاس..."(مایده/۹۷)
"خداوند، كعبه( بيت الحرام) را وسيلهى استوارى و سامان بخشيدن كار مردم قرار داده است".
از سوی دیگر براساس روایات و فتاوای فقیهان، حج برای توانمندان در عمر یکبار واجب عینی و در هر سال واجب کفایی است، اگر شرایط اقتصادی چنان سخت شود که مسلمانان نتوانند حج بروند، حکومت باید گروهی را به حج بفرستد و هزینه آن ها را از بیت المال بپردازد.(وسائل الشيعة، ۱۱/۷)
از سوم سوی، آنان که بر سر راه حج مانع ایجاد می کنند با شدیدترین شیوه نکوهش و تهدید شده است:
"إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ»(حج/۲۵)
"آنان كه كافر شدند، و مؤمنان را از راه خدا بازداشتند، و (همچنين) از مسجد الحرام، ( مستحقّ عذابى دردناكند) و هر كس بخواهد در اين سرزمين از راه حق منحرف گردد و دست به ستم زند، از عذابى دردناك به او مىچشانيم."
اگر حج تنها عبادت و رابطه فردی بندگان با خدا باشد، نصوص یاد شده، مفهوم روشن نخواهد یافت،
ب/ امنيت سرزمين مكه و کعبه
به روایت قرآن کریم، نخستين دعای حضرت ابراهیم (ع) پس از تجدید بنای کعبه، تقاضاى"امنيت" ازخداوند برای سرزمین مکه بود: "وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً..."(بقره/۱۲۶)
"و (به ياد آريد) هنگامى را كه ابراهيم عرض كرد: «پروردگارا! اين سرزمين را شهر ایمن قرار ده!"
خداوند همانند بسیاری از دعاهای ابراهیم، این خواسته را پذیرفت و از امنیت مکه و کعبه خبر داد و فرمود:
"وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً ... " (بقره/۱۲۵)
"وهذالبلدالأمین"(تین/۴)
"و به خاطرآوريد هنگامى كه خانه كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان براى مردم قرارداديم".
"سوگند بدین سرزمین أمن" (مکه)
دعاى ابراهيم درباره امنيت مكه در دو ساحت تکوین و تشریع اجابت شد، زيرا كه از یک سوی، مکه در طول تاريخ کمتر حوادث نا امن كننده به خود ديده است. شکست و نابودیی سپاه ویرانگر ابرهه و اصحاب فیل، نماد روشن امنیت تکوینی مکه و کعبه است. چنان که از سوی دیگر و در ساحت تشريعي خداوند فرمان داد كه وارد شوندگان به اين سرزمين باید در امن و امان باشند. حتا مجرمان هرگاه به این خانه و سرزمین پناهنده شوند، نباید تحت پیگرد و تعقیب قرار گیرند. حيوان ها نیز در این قلمرو دارای امنیت و مصون از صید و آزار و تعرض اند.
تأمل در واژگان و ساختار بیانی به کار رفته در آیه شریفه نشان می دهد که تلاش بر آن است تا فضای آرام و امنیت گسترده و تمام جانبه مکه و کعبه هرچه شفاف تر نمایانده شود تا دلهای بیشتری بدان سمت و صوب، مجذوب و شیفته گردد. از آن جمله است:
۱- "مثابة" این واژه از ماده "ثوب" به معناى بازگشت چيزى به حالت نخستين است. از آن روی كه کعبه خانه تمامی انسان ها است "انّ اول بیت وضع للناس..." (بقره/۱۲۵) و انسان هرجا هم که برود، بازگشت گاه، محل آرامش، آسايش همیشگی و نخستین او، خانه اوست، پس کعبه "مثابه"(بازگشتگاه و آرامگاه) مردمان است.
۲- "امنا" امنيت ترسیم شده با واژه مثابه، بار دیگر با كلمه" امناُ" تصریح شده است، تا نشان دهد که از میان تمام منافع و کارکردهای خانه کعبه و سرزمین مکه، امنیت آن هر دو در جایگاه نخست قرار دارد، چه؛ هر انسان صاحب عقلی می داند که آوارگی و خانه بر دوشی از خانه و سرزمین فاقد امنیت برتر است.
ج/ اهمیت و آثار امنیت مکه و کعبه
اهمیت و آثار مختلف روانی، تربیتی، اجتماعی و اقتصادیی وجود مركز مقدس و امنی که همگان در آن با تمام وجود و در همه ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی امنیت را حس کنند، به پیمانه ای است، که در وصف نمی گنجد، به ویژه در دنیایى لبریز از رنج و درد ناامنی؛ نزاع ها، كشمكش ها، تبعیض ها، تجاوزها و ستم ها، در چهره های گوناگون، از این روی، اندیشمندان بسیاری عمر خویش را در تبیین شاکله و ساختار نا کجاآباد و آرمان شهرهای خیالی سپری کرده اند، و به عنوان یک ایده و آرزوی گمشده. در پی آن رفته اند، حال آن که در اسلام اين آرزو تحقق یافته و سرزمین مكه و کعبه به عنوان مركز امن و عاری از هرگونه خشونت و ناهنجارى تعیین شده است.
د/ حقوق برابر مسلمانان نسبت به مکه و کعبه
یکی از ویژگی های مسجدالحرام و خانه کعبه آن است که تمامی مسلمانان نسبت به آن هر دو حقوق، شأن و جایگاه برابر و یکسان دارند و در شمایل ظاهری نیز شاه و گدا، فقیر و غنی، سیاه و سفید شانه به شانه یکدیگر مناسک حج را به جا می آورند. آیه بیست و پنجم سوره مبارکه حج، آشکارا از حقوق برابر مسلمانان نسبت به مسجدالحرام سخن می گوید: "...جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ..." (حج/۲۵)
ما آن( مسجدالحرام) را براى همه مردم، برابر قرار داديم، چه كسانى كه در آنجا زندگى مىكنند يا از نقاط دور وارد مىشوند."
دو واژه «عاکف» و«باد» صریح در این مطلب است که بر خلاف سایر اماکن و سرزمین ها که ساکنان و افراد بومی - شهروندان- در عرصه های مختلف اجتماعی و حقوقی، نسبت به غیر ساکنین، دارای اولویت و حقوق بیشتر اند، در مسجدالحرام، هیچ نوع تفاوت و اولویت میان ساکنین وغیر ساکنین نیست. این حقوق شامل امنیت، حرمت داشت، عبادت، نمازگزاردن به سمت و داخل مسجدالحرام، ادای مناسك و أذكار حجّ، (و در باور برخی از فقیهان حتی مالکیت خانه ها و زمین های مکه نیز) می شود. (تفسیرجلاءالاذهان وجلاءالأحزان،۶/۱۹۰)
واژه "للناس" که در این آیه و آیه صد و بیست سوره مبارکه بقره آمده تأیید کننده همین رهیافت و نشان دهنده آن است كه اين مركز، نه پناهگاه و مأمن برای گروه، قبیله، دودمان، زبان، نژاد، ملیت و حاکمیت خاص، که مأمن و مأوای عمومى، فراگیر و جهان شمول براى تمام انسان ها است.
ج/ مسؤول تأمین امنیت مكه و كعبه
فخرازی در تفسیر خویش می گوید: واژهى "امنا" بعد از جملهى «جعلنا» امر و فرمان را مىرساند يعنى واجب است کعبه را جایگاه امن، و دور از تجاوز، جنگ و تطاول نگاه دارند.» (مفاتیح الغیب،۴/۴۳)
در عرصه تکوینی خداوند خود حافظ و نگهبان امنیت مکه و کعبه است، اما در ساحت تشریعی بر مبنای این قانونمندی که هر تکلیف و خطاب، مکلف و مخاطبی دارد، سؤال این است که خطاب و تکلیف امنیت بخشی حرم مکی و خانه کعبه متوجه چه کسانی است؟.
پاسخ آن است که این تکلیف بر دوش دو گروه از مسلمانان است. گروه نخست تمامی حج گزارانی است که برای ادای فریضه حج بدان دیار می روند. گروه دوم - که بیشترین بار مسؤولیت برعهده آنان است - متولیان و کارگزاران امور، مکه و کعبه هستند. این حقیقت از دو دسته آیات قرآن قابل فهم است. چه برخی از آیات قرآن از مسؤولیت حج گزاران سخن گفته است، مانند: "يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ... وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ" (مایده/۹۶و۹۵)
"اى كسانى كه ايمان آوردهايد! در حال احرام، شكار نكنيد... شكار صحرا براى شما حرام است و از (نافرمانى) خدايى كه به سوى او محشور مىشويد، بترسيد."
"... فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ ..." (بقره/۱۹۷)
"و كسانى كه (با بستن احرام، و شروع به مناسك حج،) حج را بر خود فرض كردهاند، (بايد بدانند كه) در حج، آميزش جنسى با زنان، و گناه و جدال نيست".
و در برخی آیات دیگر، از مسؤولیت کارگزاران و متولیان امور حج مکه و کعبه سخن رفته است؛ در همان آیات که امنیت مکه و کعبه مطرح شده، خداوند از پيمانی یاد کرده است که از ابراهيم و اسماعيل - به عنوان بانیان و متولیان امور کعبه، در تطهیر و پاکیزه نگهداشتن خانه كعبه – گرفته است:
"وَعَهِدْنا إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُود". (بقره/۱۲۵)
"از ابراهيم و اسماعيل پیمان گرفتیم كه خانه ام را براى طواف كنندگان، مجاوران، را كعان و ساجدان پاكيزه داريد".
آن چه مایه تکلیف ابراهیم و اسماعیل و مسؤولیت بیشتر آن هر دو نسبت به سایر مؤمنان در تطهیر خانه خدا گردید، جز اعمار، تولیت وعهده داری امور جاری کعبه از سوی آن هر دو، تصور نمی رود. گذشته از این که، عقل انسان نیز مسؤولیت متولیان امور، در هر زمینه ای را نسبت به دیگران بیشتر می داند.
منظور از طهارت موضوع تکلیف ابراهیم و اسماعیل را برخی از مفسران طهارت ظاهری از لوث وجود بت ها، خون و محتويات شكم حيوانات قربانى، و یا شستشوی بدن و پاکی از آلودگی های جسمی حاجیان، و برخی نیز طهارت معنوی و خلوص نيت دانسته اند. لکن هيچ دليلى بر محدود کردن مفهوم طهارت، به یک یا هر دو، یا همه ی مصادیق شناخته شده آن زمان و یا زمان های بعدی نداریم، بل با در نظر داشت سیاق، و نیزمقصود از طهارت، منظور بر طرف کردن هرگونه موانع ظاهرى و معنوى و فراهم سازی زمینه حضور بایسته حج گزاران و رفع و زدودن هر آن چیزی است، که از رغبت و میل مؤمنان می کاهد و آهنگ کوچیدن به سوی آن خانه را کم شمار و بی رونق می کند. (تفسير نمونه،۱/۴۴۹)
به دیگر بیان، تعبیر به طهارت، در همان حال که جامع ترین تعبیر برای مهیاسازی مکه و کعبه برای انجام مناسک حج است، دقیق ترین و لطیف ترین تعبیر نیز به شمار می رود، زیرا لایه های ظریف و پنهان عوامل و اسبابی را که موجب آلودگی های روحی روانی زائران می گردد – و از آن در ادبیات امروز به بهداشت روانی تعبیر می شود - و نیز طهارت عبادی به مفهوم دور بودن اعمال حج از ترس، ریا و اجبار حج گزاران به الزام و پیروی از نگرش های خاص مذهبی در مناسک حج و... را در برمی گیرد. چنان که پیراسته داشتن اماکن و مشاعر حج از احتکار، گران فروشی، اجحاف، دزدی و دیگر آلودگی های اقتصادی را شامل می شود. و در یک سخن، فاخرترین و برترین تعبیری است که پاکیزه داشتن مکه و کعبه از هرگونه ناپاکی ظاهری و باطنی و آراسته بودن به پاکی و پاکیزگی در تمامی این ساحت ها را، در فراخنای مفهومی خویش جای می دهد، و انجام چنین کاری را بر عهده متولیان امور حج می گذارد.
بخشی از نتایج مطالب یاد شده را چنین می توان برشمرد:
۱/ حج عبادت چند سویه دینی، و از مهمترین فرایض اسلامی است که باید در هر وضعیت و شرایطی پا برجا بماند و انجام پذیرد.
۲/ بسترسازی مناسب، فراهم آوردن نیازها و بر طرف ساختن موانع حضور عزتمندانه و عاری از ترس و تبعیض حج گزاران، در شمار حقوق حتمی و دینی آنان است که می باید تأمین گردد.
۳/ تأمین امنیت اماکن مقدس و مشاعر اسلامی درهنگام مراسم حج، مهمترین حق هر حج گزار است.
۴/ مسؤول تأمین امنیت و بسترسازی برای انجام هرچه بهتر فریضه حج، متولیان امور در هر زمان است.
۵/ تولیت اماکن مقدس مکه و کعبه، تنها و تنها تکلیف خدمت به حج گزاران، و صیانت از جان حاجیان و فراهم کردن بستر مناسب و کامل انجام مناسک حج را برعهده متولیان می گذارد. بی آن که کمترین حقی برای آنان ایجاد کنند، چه براساس نصوص یاد شده مسلمانان در این عرصه از حقوق مساوی برخوردارند.
حج خون بار ۱۴۳۶ ق در تحلیل دینی
حوادث وحشتناک و تلخ حج سال جاری اگر برمبنای اصول پیش گفته قرآنی و دینی تحلیل و ارزیابی شود مسایلی بسیاری را برای ما روشن می کند که از آن جمله است:
۱/ مناسک حج پس از تسلط آل سعود بر سرزمین حجاز همواره با ترس، اعمال خشونت و توهین و تحقیر زائران کشورهای مختلف که دیدگاه متفاوت با وهابیت داشته اند، همراه بوده است، واژه های "شرک" و "مشرک" پر کاربردترین واژگان امروز سرزمین مکه و مدینه و آشنای گوش زائران عاشق، و مؤمنی است که از پس سالها انتظار و اشتیاق بدان دیار سفر می کنند. زائران مکه و مدینه، رفتار و ادبیات خشن، غیر اسلامی و غیر انسانی و چهره عبوس و جهنمی مأموران به اصطلاح امر به معروف و نهی از منکر سعودی را در طول مدت اقامت خویش در جای جای اماکن زیارتی، و مقدس، تجربه و تحمل کرده و می کنند؛ هنگام بوسیدن دیوارو ارکان کعبه، زیارت و بوسیدن حرم نبوی و ایستادن رو به روی مرقد مطهر و سلام دادن به آن حضرت. رفتن به زیارت امامان معصوم از نسل پیامبر(ص) همسران، دختران، اصحاب و یاران رسول خدا(ص) در قبرستان بقیع، زیارت، سلام دادن و اظهار ارادت در برابر شهیدان احد، و عموی بزگوار رسول خدا(ص) حمزه سیدالشهداء، و نیز هنگام رفتن به زیارت مساجد تاریخی، جبل النور، غار حراء و محل نزول نخستین وحی بر پیامبر(ص) وهر نقطه و مکان مقدس دیگری که یادآور خاطرات و تاریخ صدر اسلام باشد.
۲/ انجام نیافتن تعهدات و مسؤلیت های تولیت اماکن مقدس نه تنها از کارگزاران کنونی سلب صلاحیت می کند بل، آن ها را در معرض نکوهش و عذاب شدید الهی قرار می دهد زیرا که رفتار آنان امنیت روانی و عبادی را از حج گزاران ستانده و رعب، وحشت و بربریت را جایگزین آن کرده است.
عام الحزن حج ۱۴۳۶ق.
مناسک و فضای حج امسال افزون بر خفقان، ترس و نگرانی معمول سالیان پیشین، شرایط ویژه ای به خود گرفت و آکنده از ترس و نگرانی شد، به وِیژه پس از حادثه سقوط جرثقیل و جان دادن و مجروح شدن دهها نفر از حاجیان. این ترس و نگرانی با فاجعه منا، که صدها قربانی، معلول و مجروح از پاکترین و گزیده ترین انسان ها از کشورهای مختلف اسلامی بر جای نهاد، تبدیل به کابوسی وحشتناک شد، و سوگمندانه ذهنیت مثبت مسلمانان نسبت به حج، امنیت مکه و کعبه را برای مدت طولانی تغییر داد و از امنیت آن سرزمین مقدس در مقیاس وسیعی کاست، فرآیندی که بی تردید بر اشتیاق و رویکرد عاشقانه مسلمانان به آن سامان در آینده آثار منفی و محسوس خویش را بر جای خواهد گذاشت.
در این که مسؤلیت سنگین دینی، سیاسی و حقوقی رویدادهای تلخ و اندوهبار سقوط جرثقیل و فاجعه منا و نیز فروکاستن غیرقابل تصوری از میزان امنیت مکه و کعبه، بر عهده حاکمان دولت سعودی است، تردیدی وجود ندارد، زیرا به هر روی، رژیم سعودی به عنوان متولیان امور حج، مسؤول تأمین امنیت و صیانت از جان زائران است، که می باید در برابر دولت ها و ملت های اسلامی و خانواده های قربانیان پاسخ گو باشند. اما موضوع قابل تأمل در این زمینه اسباب و عواملی است که بدین فاجعه انجامید.
فاجعه منا در دو نگاه
مجموعه اظهارات و تحلیل هایی که تا به اکنون در تبیین علل حادثه منا از سوی ناظران و طرف های دخیل در این رویداد صورت گرفته در دو دسته جای می گیرد و قابل تقسیم است.
یک: وابستگان دولت سعودی اعم از نهادها و شخصیت های مذهبی و سیاستمداران و همچنین شماری از تحلیل گران کوشیده اند، متولیان امور حج در دولت سعودی و در صدر، خادم الحرمین را سبک دوش و فاقد هرگونه گناه و تقصیر معرفی کنند. برخی همچون مفتی اعظم سعودی در تحلیل به ظاهر مقدس مآبانه و دینی، و در واقع عوام فریبانه، که کژ فهمی از قضاء و قدر الهی و نیز اغراض سیاسی و خوش خدمتی به حاکمان سعودی در آن هویداست، مقدرات الهی را عامل اصلی، و بالاتر، چنان حادثه ای را آرزوی حاجیان و مایه سعادت ایشان معرفی کرده اند. بر اساس این نگاه، حاجیان با رضایت و طیب نفس، خویشتن را به دست مرگ سپرده اند، و اگر در سال های آینده اتفاق هایی از این دست و یا وسیع تر از آن روی دهد، نشان سعادت و خوش اقبالی بیشتر و استجابت فوری دعاهای زائران خواهد بود؟! دستگاه و شخصیت های حکومتی آل سعود با متهم کردن زائران به بی نظمی و نادیده گرفتن مقررات، به نوعی دیگری زائران را مقصر و خود را بی گناه جلوه داده اند.
رسانه های غربی و صهیونیستی نیز از معبر گفتگو با کارشناسان به اصطلاح بی طرف و آگاه به مسایل حج، و برجسته کردن تلاش سعودی ها در توسعه حرمین شریفین و فراهم سازی امکانات رفاهی برای حجاج، زیرکانه تر و با چاشنی بیشتر، ترویج دهنده و بلندگوی همین نگاه بوده اند.
دو: از منظر گروه دیگر، فاجعه منا، نشانه های روشن از دو حالت را دارد، در یک حال حادثه ای است، که از رهگذر کوتاهی و تقصیر متولیان سعودی به وجود آمد.این تقصیرخود فرآیند چند عامل بوده است.
۱/ تجربه نداشتن و کار آزموده نبودن نیروهایی که در سامان دهی امور حج امسال از سوی حاکمان جدید سعودی به کار گرفته شد. چه این که تحول در رأس هرم حاکمیت خاندان سعودی منجر به دگرگونی صدر تا ذیل گردید، و دامنه آن تا مجموعه ی دخیل در امر حج نیز کشیده شد و نیروهای ناپخته و تازه کار نتوانستند چنان که باید حج را مدیریت کنند و در نتیجه حادثه ی منا پدید آمد.
۲/ نبود نیروی های کافی و بسنده ی امنیتی و انتظامی در مشاعر و از جمله منا در حج امسال، بدین معنا که شمار زیادی از نیروهای نظامی و امنیتی سعودی که در سالیان پیشین تنظیم کننده مراسم حج بودند، در حج سال جاری مشغول جنگ و مسلمان کشی در عراق، سوریه و مخصوصا یمن بودند. برخی منابع از کاهش نیروهای امنیتی از شصت هزار به بیست هزار در حج امسال خبر دادند. کمبود نیرو سبب شد کنترل امور از دست نیروهای امنیتی خارج و تبدیل به فاجعه شود.
۳/ درآمدهای حرمین شریفین به جای مصرف شدن در بهبود، توسعه اماکن و تدارک امکانات رفاهی حج گزاران، صرف تجهیز فرقه های تکفیری مانند القاعده، داعش، النصره، لشکر جهنگوی و... می شود، تا خون مسلمانان بی گناه را در گوشه گوشه جغرافیای اسلامی به جرم وهابی نبودن بریزند.
۴/ مسیرهای رفت و برگشت منا برای رمی جمرات بر مبنای کشورها تقسیم شده است، حجاج اروپا، کشورهای عربی، آفریقایی، حجاج بومی، حجاج جنوب آسیا و... این تقسیم، عادلانه و متناسب با جمعیت حجاج کشورها نیست. حجاج کشورهای آفریقایی و جنوب آسیا مورد اجحاف و ستم قرار گرفته است. اگر به آمار قربانیان منا بنگریم، می توانیم به درستی این رهیافت نایل شویم، چه این که بیشتر قربانیان از کشورهای جنوب آسیا، و آفریقا هستند.
برخی از صاحب نظران دیدگاه دوم، تحلیل بسیار بدبینانه تر از آن چه گفتیم ارائه داده و از قرائن و شواهدی یاد کرده اند که بر درستی مدعای آن ها دلالت دارد. این گروه بر آن است که فاجعه منا، نه حادثه ی ناشی از قصور و کوتاهی آل سعود، بل پروژه ی سعودی، صهیونیستی و امریکایی است که مدت ها پیش از مراسم حج برای کشتن جمع زیادی از حجاج کشورهای خاص، و یا ربودن برخی از شخصیت های سیاسی، نظامی و علمی آن کشورها که در معادلات منطقه ای و بین المللی دارای نقش و تأثیر بوده اند، طراحی شده بود. این گروه در جهت اثبات درستی نظریه خود بر شواهدی انگشت می گذارند:
۱/ سالها است که مسیر رفت و برگشت از جمرات جداست، و مأمورین از تردد حاجیان برخلاف مسیر تعیین شده جلوگیری می کنند. اما امسال بر عکس سال های قبل در روز حادثه مأمورین سعودی مسیر بازگشت از جمرات را بر روی حجاج بستند، تا تراکم و برخورد موج جمعیت با یکدیگر به وجود آید.
۲/ آشنایان به مراسم حج، می دانند که در پیش از ظهر روزعید قربان، حجاج سایر کشورها و پیروان مذاهب اهل سنت که اکثرا و پیشتر پول قربانی خود را به مراکز دریافت پول قربانی سعودی داده اند، فارغ از قر بانی کردن، بعد از رمی جمره عقبه عازم مکه می شوند تا باقی مانده اعمال حج همچون طواف سعی و... را به جا آورند. اما حجاج ایران پس از رمی، به چادرهای خود در منا بر می گردند تا خبر قربانی شان برسد و آن گاه حلق و تقصیر کنند و از احرام بیرون شوند. آن ها اعمال باقی مانده حج را معمولا از روز دوازدهم به بعد که به مکه بازگشتند انجام می دهند. بدین ترتیب در مسیر بازگشت از جمرات به منا در روز عید، بیشتر حجاج ایران دیده می شود، این در حالی است که همان روز و در ساعت حادثه، مأموران سعودی، مسیرهای برگشت از منا را مسدود کردند و حاجیان رو به منا و گروههای عازم جمرات در تلاقی با یکدیگر و به طور ناخواسته و ناگزیر موجب ازدحام و انسداد مسیر گردیدند و آن فاجعه خلق شد.
۳/ درحادثه جرثقیل و فاجعه منا بیشترین قربانی از حجاج جمهوری اسلامی ایران بود، کشوری که تخاصم و تقابل آن با دولت سعودی در مسایل مختلف جهانی و منطقه ای مشهود، و درپاره ای از موارد، به جنگ میدانی و نظامی نیز انجامیده است. شکست سعودی ها در برخی عرصه های تقابل، آنان را به انتقام گیری از بی دفاع ترین انسان ها به قیمت شکستن حرمت و حریم مقدس ترین مکان ها وا داشته است.
۴/ وجود چهره های شاخص و مطرح سیاسی امنیتی از جمهوری اسلامی ایران در میان جان باختگان و مفقود الأثرها مانند دانشمند فضایی که در حادثه جرثقیل جان باخت، و نیر غضنفر رکن آبادی سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در لبنان که بارها از سوء قصد انتحاری، صهیونیستی جان به سلامت برده بود، همچنین حاج حسن حسینی سرکنسول جمهوری اسلامی ایران در آسیای میانه، دو تن از خبرنگاران که یکی از آن دو از شبکه« الکوثر » و شناخته در نزد سعودی ها بوده است و همین سان تنی چند از فرماندهان و اعضای سپاه پاسداران،.می تواند گمانه عمدی و پروژه بودن آن فاجعه را تقویت کند.
۵/ مأموران امنیتی سعودی از طریق دوربین مخفی های قوی و مجهز در مسیر منا، دیگر مشاعر، و اماکن مقدس، کوچکترین تحرکات را زیر نظر دارند، و چهره اشخاص با آن دوربین ها کاملا قابل تشخیص است، به همین دلیل بارها افرادی در خارج از مسجدالحرام به جرم "تلصیق" و یا دزدی در حین طواف دستگیر شده اند. بدین ترتیب در حادثه منا گروه ها و افرادی که در آن حلقه گرفتار آمده بودند، با علامت پرچم، بازوبندها، و یا علایم چهره ی افراد مهم و شناخته شده کاملا قابل شناسایی بودند، و به همین دلیل به روایت ناظران صحنه، پس از وقوع حادثه کمترین کمکی از سوی مأموران امنیتی و امداد رسانی انجام نشد و در نتیجه افراد بسیاری بر اثر تشنگی و یا گیر افتادن در زیر جنازه ها جان باختند و مأموران سعودی که در صحنه حضور داشتند تماشاگر ماجرا بودند، کم ترین کمکی انجام ندادند.
در باور این تحلیلگران، قطار ماشین های دودی و ضد گلوله که در مسیر جمرات موجب بسته شدن مسیر برگشت حجاج گردید، نه کاروان سلطنتی، که به منظور ربودن افرادی، در محل آمده بودند تا در حین حادثه که هیچ کس متوجه دیگری نیست، افراد مورد نظر را ربوده و به جاهایی که باید، انتقال دهند. گوی به همین دلیل حاکمان سعودی، در آغاز، اصل ورود آقای رکن آبادی به عربستان را منکر شدند، لکن پس از ارایه مدارک غیر قابل انکار همچون ویزا و مهر دخولی عربستان در پاسپورت آقای رکن آبادی و فیلم سخنرانی وی در مراسم برائت از مشرکین درعرفات، به ناچار پذیرفتند. با این حال هنوز سرنوشت وی نامعلوم است.
۶/ اظهارات تند و بی سابقه رهبری، و دیگرمقامات بلند مرتبه نظامی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران در پس آیند این رویداد، و در پاسخ به تعلل سعودی ها از شناسایی و انتقال اجساد قربانیان به ایران، نشانه های روشن از بدبینی و پروژه انگاری حادثه منا را در خود داشت، چه این دست اظهارات - که می تواند فضای ملتهب روابط بین دو کشور را تا مرز درگیری کامل نظامی پیش ببرد، آن هم از سوی آگاه ترین و عالی ترین مراجع تصمیم گیرنده دینی، سیاسی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران - نمی تواند بر مبنای رویداد ساده و اتفاقی، و بدون اطلاع از سوءنیت و نقشه های موذیانه و دشمنانه ی پشت پرده عاملان فاجعه منا ابراز گردد.
پرسشی که فراروی این دیدگاه قرار می گیرد این است که دشمنی و خصومت با کشور خاص و یار بودن افرادی می تواند مجوز کشتن هزاران انسان بی گناه قرار گیرد؟!
پاسخ طرفداران تحلیل دوم از این پرسش آن است که آیا بر سر قدرت نشاندن رئیس جمهور فراری یمن می تواند کشتن، معلول و مجروح و آواره کردن هزاران مسلمان و زن و کودک سالخورده یمنی را برای حاکمان سعودی تجویز و حلال کند؟!
آیا حمایت و تمویل فرقه های وحشی و تکفیری که همه روزه افزون بر ترسیم چهره سیاه و خشن از اسلام جان صدها مسلمان را درجای جای جغرافیای اسلامی می ستاند، بر مبنای کدام منطق بشری، چه رسد اسلامی صورت می گیرد؟ !
آیا نمونه های شفاف و روشنی از این دست نشانگر هویت ضد اسلامی و غیر انسانی آل سعود نیست؟!
در پیشینه تاریخی مکه و کعبه، مگر یزید فرزند معاویه که خود را خلیفه و جانشین رسول خدا(ص) می دانستند – و دشمنی و سب آن هر دو در نزد آل سعود جرم است.- خانه کعبه را به قیمت کشتن و یا دستگیری عبدالله ابن زبیر به منجنیق نبست و به آتش نکشید؟! اگر آل سعود از معاویه و یزید دفاع و حمایت می کنند، و اعمال ضد دینی آن ها را می پذیرند، توقعی جز این می رود که خود نیز رونده همان راه و مقصد باشند.؟!
نتیجه:
يك: از میان دو دیدگاه پیش گفته آن چه با شرایط و قراین سازگار می نماید، تحلیل دوم از دیدگاه دوم است، اما میزان درستی و صحت آن به اوضاع و اخبار چند روز آینده، از جمله مشخص شدن سرنوشت آقای رکن آبادی و اعضای سپاه پاسداران و... بستگی دارد.
اگر اجساد این قربانیان به هر دلیلی شناسایی و تحویل داده نشود، زنده بودن و تحویل آنان به سرویس های جاسوسی صهیونیستی، امریکایی انگلیسی قطعی خواهد بود و اگر هم اجساد پیدا و تحویل گردد بازهم گمانه پروژه بودن ماجرای منا، از قوت بیشتری برخوردار است، چه این که شاهدان عینی از کشورعراق، کشتن فرماندهان ضد داعش و شیعه مذهب عراق از سوی مأموران سعودی در منطقه خارج از منا و الحاق آنان به جان باختگان منا را گواهی کردند. این بدان معنا است که آیین بزرگ عبادی حج بازیچه و ملعبه آل سعود و حاکمان مستبد آن قرار گرفته است. اگر دنیای اسلام فکری به حال حرمین شریفین نکنند، تسلط صهیونسیم جهانی بر مکه و مدینه همچون قدس شریف چهره آشکار و عریان تر به خود می گیرد و عبادت گاه توحیدی و ابراهیمی به سلاخ گاه وهابیت و آل سعود مبدل می گردد.!!
دو: حوادث حج امسال چندان سخت و سنگین بود که می طلبد برای کشف واقعیت، کمیته ای حقیقت یاب متشکل از کشورهای اسلامی و زیر نظر سازمان همکاری های اسلامی تشکیل گردد و چنانچه تقصیر و تعمدی برملا گردد، مجرمان به کیفر اعمال خویش برسند.
سه: تقدس مکه و مدینه و آثار و پی آیندهای حوادث حج امسال اختصاص به یک، یا چند کشور آسیب دیده ندارد، از این روی، تمامی دولت ها و ملت های مسلمان و تمام اصحاب قلم و رسانه باید در برابر این رویداد احساس مسؤلیت و سهم دینی و رسالت انسانی خود را در صیانت از خانه توحید، قبله مسلمانان و نیز جان هزاران قربانی مراسم حج ایفا کنند.
چهار: اسباب و عوامل فاجعه منا هرچه باشد، تقصیر و یا تعمد، این حادثه بی کفایتی آل سعود در تولیت مکه و مدینه را ثابت ساخت و نشان داد، مدیریت حج، و تولیت مکه و مدینه نیازمند بازبینی و چاره اندیشی است. و همان سان که در اندیشه اسلامی مکه و مدینه در قلمرو ملکیت و حاکمیت خاص جای نمی گیرد، و یکایک مسلمانان حق برابر دارند، برای اداره آن نیز لازم است، نهاد بین المللی و اسلامی پی گذاری شود، تا این مکان های أمن و مقدس در خور شأن و منزلت خود مدیریت و نگهداری شود.
نویسنده: حضرت آیت الله سید محمود هاشمی
الف/ حج فریضه الهی و رمز مانایی امت اسلامی
حج رایت همواره افراشته دیانت، نماد توحید امت، قبله عاشقان، میعادگاه خداجویان، فريضه مهم اسلامی است كه در صريح آيات قرآن و نصوص روايي از وجوب آن سخن رفته و بر انجام آن از سوي هر كس كه توان و قدرتی دارد تأكيد و سفارش و برای حج گزاران وعده ثواب و پاداش بهشتی و عفو تمام گناهان داده شده است. مانند این روایت:« منادي در پایان مناسک حج ندا در می دهد، ای حاجیان! گناهان گذشته شما بخشوده شده آنک اعمال خویش را از نو آغاز کنید.» ( فقه الرضا؛ص: ۲۱۴)
و نیز:« یک حج مقبول بهتر است از دنيا و آن چه در آن است.» (همان)
ازجانب دیگر، قرآن کریم از تارك حج با نام كافر یاد کرده و به او وعده آتش داده است:
"وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ" (آل عمران/۹۷)
"و براى خدا بر مردم است كه آهنگ خانه (کعبه) كنند، آن ها كه توان رفتن به سوى آن دارند، و هر كس كفر ورزد (و حج را ترك كند) خداوند از همه جهانيان بى نياز است".
در اين آیه کریمه از حج تعبير به دين خدا بر مردم و تارک حج با عنوان کافر توصیف شده است.
از پيامبر اكرم (ص) نقل شده است كه به امام على (ع) فرمود:"اى على! هركس حج را ترك كند با اين كه توانايى دارد كافر محسوب مىشود، زيرا خداوند مى فرمايد: بر مردمى كه توان رفتن به خانه خدا دارند لازم است حج به جا آورند، و هر كس كفر ورزد (حج را ترك كند) به خود زيان رسانده، و خداوند از آنان بى نياز است. اى على! كسى كه حج را به تأخير اندازد تا آن كه بمیرد خداوند او را در قيامت يهودى يا نصرانى محشور مىكند.(تفسير نمونه، ۳/۲۰)
نگاه اجمالی به نصوص قرآنی و روایی می رساند که انجام حج افزون بر جنبه عبادی و فردی، ابعاد دیگری نیز دارد، لذا حج و خانه کعبه عامل استواری و مانایی اسلام و امت اسلامی به شمار آمده است:
"جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاس..."(مایده/۹۷)
"خداوند، كعبه( بيت الحرام) را وسيلهى استوارى و سامان بخشيدن كار مردم قرار داده است".
از سوی دیگر براساس روایات و فتاوای فقیهان، حج برای توانمندان در عمر یکبار واجب عینی و در هر سال واجب کفایی است، اگر شرایط اقتصادی چنان سخت شود که مسلمانان نتوانند حج بروند، حکومت باید گروهی را به حج بفرستد و هزینه آن ها را از بیت المال بپردازد.(وسائل الشيعة، ۱۱/۷)
از سوم سوی، آنان که بر سر راه حج مانع ایجاد می کنند با شدیدترین شیوه نکوهش و تهدید شده است:
"إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ»(حج/۲۵)
"آنان كه كافر شدند، و مؤمنان را از راه خدا بازداشتند، و (همچنين) از مسجد الحرام، ( مستحقّ عذابى دردناكند) و هر كس بخواهد در اين سرزمين از راه حق منحرف گردد و دست به ستم زند، از عذابى دردناك به او مىچشانيم."
اگر حج تنها عبادت و رابطه فردی بندگان با خدا باشد، نصوص یاد شده، مفهوم روشن نخواهد یافت،
ب/ امنيت سرزمين مكه و کعبه
به روایت قرآن کریم، نخستين دعای حضرت ابراهیم (ع) پس از تجدید بنای کعبه، تقاضاى"امنيت" ازخداوند برای سرزمین مکه بود: "وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً..."(بقره/۱۲۶)
"و (به ياد آريد) هنگامى را كه ابراهيم عرض كرد: «پروردگارا! اين سرزمين را شهر ایمن قرار ده!"
خداوند همانند بسیاری از دعاهای ابراهیم، این خواسته را پذیرفت و از امنیت مکه و کعبه خبر داد و فرمود:
"وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً ... " (بقره/۱۲۵)
"وهذالبلدالأمین"(تین/۴)
"و به خاطرآوريد هنگامى كه خانه كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان براى مردم قرارداديم".
"سوگند بدین سرزمین أمن" (مکه)
دعاى ابراهيم درباره امنيت مكه در دو ساحت تکوین و تشریع اجابت شد، زيرا كه از یک سوی، مکه در طول تاريخ کمتر حوادث نا امن كننده به خود ديده است. شکست و نابودیی سپاه ویرانگر ابرهه و اصحاب فیل، نماد روشن امنیت تکوینی مکه و کعبه است. چنان که از سوی دیگر و در ساحت تشريعي خداوند فرمان داد كه وارد شوندگان به اين سرزمين باید در امن و امان باشند. حتا مجرمان هرگاه به این خانه و سرزمین پناهنده شوند، نباید تحت پیگرد و تعقیب قرار گیرند. حيوان ها نیز در این قلمرو دارای امنیت و مصون از صید و آزار و تعرض اند.
تأمل در واژگان و ساختار بیانی به کار رفته در آیه شریفه نشان می دهد که تلاش بر آن است تا فضای آرام و امنیت گسترده و تمام جانبه مکه و کعبه هرچه شفاف تر نمایانده شود تا دلهای بیشتری بدان سمت و صوب، مجذوب و شیفته گردد. از آن جمله است:
۱- "مثابة" این واژه از ماده "ثوب" به معناى بازگشت چيزى به حالت نخستين است. از آن روی كه کعبه خانه تمامی انسان ها است "انّ اول بیت وضع للناس..." (بقره/۱۲۵) و انسان هرجا هم که برود، بازگشت گاه، محل آرامش، آسايش همیشگی و نخستین او، خانه اوست، پس کعبه "مثابه"(بازگشتگاه و آرامگاه) مردمان است.
۲- "امنا" امنيت ترسیم شده با واژه مثابه، بار دیگر با كلمه" امناُ" تصریح شده است، تا نشان دهد که از میان تمام منافع و کارکردهای خانه کعبه و سرزمین مکه، امنیت آن هر دو در جایگاه نخست قرار دارد، چه؛ هر انسان صاحب عقلی می داند که آوارگی و خانه بر دوشی از خانه و سرزمین فاقد امنیت برتر است.
ج/ اهمیت و آثار امنیت مکه و کعبه
اهمیت و آثار مختلف روانی، تربیتی، اجتماعی و اقتصادیی وجود مركز مقدس و امنی که همگان در آن با تمام وجود و در همه ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی امنیت را حس کنند، به پیمانه ای است، که در وصف نمی گنجد، به ویژه در دنیایى لبریز از رنج و درد ناامنی؛ نزاع ها، كشمكش ها، تبعیض ها، تجاوزها و ستم ها، در چهره های گوناگون، از این روی، اندیشمندان بسیاری عمر خویش را در تبیین شاکله و ساختار نا کجاآباد و آرمان شهرهای خیالی سپری کرده اند، و به عنوان یک ایده و آرزوی گمشده. در پی آن رفته اند، حال آن که در اسلام اين آرزو تحقق یافته و سرزمین مكه و کعبه به عنوان مركز امن و عاری از هرگونه خشونت و ناهنجارى تعیین شده است.
د/ حقوق برابر مسلمانان نسبت به مکه و کعبه
یکی از ویژگی های مسجدالحرام و خانه کعبه آن است که تمامی مسلمانان نسبت به آن هر دو حقوق، شأن و جایگاه برابر و یکسان دارند و در شمایل ظاهری نیز شاه و گدا، فقیر و غنی، سیاه و سفید شانه به شانه یکدیگر مناسک حج را به جا می آورند. آیه بیست و پنجم سوره مبارکه حج، آشکارا از حقوق برابر مسلمانان نسبت به مسجدالحرام سخن می گوید: "...جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ..." (حج/۲۵)
ما آن( مسجدالحرام) را براى همه مردم، برابر قرار داديم، چه كسانى كه در آنجا زندگى مىكنند يا از نقاط دور وارد مىشوند."
دو واژه «عاکف» و«باد» صریح در این مطلب است که بر خلاف سایر اماکن و سرزمین ها که ساکنان و افراد بومی - شهروندان- در عرصه های مختلف اجتماعی و حقوقی، نسبت به غیر ساکنین، دارای اولویت و حقوق بیشتر اند، در مسجدالحرام، هیچ نوع تفاوت و اولویت میان ساکنین وغیر ساکنین نیست. این حقوق شامل امنیت، حرمت داشت، عبادت، نمازگزاردن به سمت و داخل مسجدالحرام، ادای مناسك و أذكار حجّ، (و در باور برخی از فقیهان حتی مالکیت خانه ها و زمین های مکه نیز) می شود. (تفسیرجلاءالاذهان وجلاءالأحزان،۶/۱۹۰)
واژه "للناس" که در این آیه و آیه صد و بیست سوره مبارکه بقره آمده تأیید کننده همین رهیافت و نشان دهنده آن است كه اين مركز، نه پناهگاه و مأمن برای گروه، قبیله، دودمان، زبان، نژاد، ملیت و حاکمیت خاص، که مأمن و مأوای عمومى، فراگیر و جهان شمول براى تمام انسان ها است.
ج/ مسؤول تأمین امنیت مكه و كعبه
فخرازی در تفسیر خویش می گوید: واژهى "امنا" بعد از جملهى «جعلنا» امر و فرمان را مىرساند يعنى واجب است کعبه را جایگاه امن، و دور از تجاوز، جنگ و تطاول نگاه دارند.» (مفاتیح الغیب،۴/۴۳)
در عرصه تکوینی خداوند خود حافظ و نگهبان امنیت مکه و کعبه است، اما در ساحت تشریعی بر مبنای این قانونمندی که هر تکلیف و خطاب، مکلف و مخاطبی دارد، سؤال این است که خطاب و تکلیف امنیت بخشی حرم مکی و خانه کعبه متوجه چه کسانی است؟.
پاسخ آن است که این تکلیف بر دوش دو گروه از مسلمانان است. گروه نخست تمامی حج گزارانی است که برای ادای فریضه حج بدان دیار می روند. گروه دوم - که بیشترین بار مسؤولیت برعهده آنان است - متولیان و کارگزاران امور، مکه و کعبه هستند. این حقیقت از دو دسته آیات قرآن قابل فهم است. چه برخی از آیات قرآن از مسؤولیت حج گزاران سخن گفته است، مانند: "يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ... وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ" (مایده/۹۶و۹۵)
"اى كسانى كه ايمان آوردهايد! در حال احرام، شكار نكنيد... شكار صحرا براى شما حرام است و از (نافرمانى) خدايى كه به سوى او محشور مىشويد، بترسيد."
"... فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ ..." (بقره/۱۹۷)
"و كسانى كه (با بستن احرام، و شروع به مناسك حج،) حج را بر خود فرض كردهاند، (بايد بدانند كه) در حج، آميزش جنسى با زنان، و گناه و جدال نيست".
و در برخی آیات دیگر، از مسؤولیت کارگزاران و متولیان امور حج مکه و کعبه سخن رفته است؛ در همان آیات که امنیت مکه و کعبه مطرح شده، خداوند از پيمانی یاد کرده است که از ابراهيم و اسماعيل - به عنوان بانیان و متولیان امور کعبه، در تطهیر و پاکیزه نگهداشتن خانه كعبه – گرفته است:
"وَعَهِدْنا إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُود". (بقره/۱۲۵)
"از ابراهيم و اسماعيل پیمان گرفتیم كه خانه ام را براى طواف كنندگان، مجاوران، را كعان و ساجدان پاكيزه داريد".
آن چه مایه تکلیف ابراهیم و اسماعیل و مسؤولیت بیشتر آن هر دو نسبت به سایر مؤمنان در تطهیر خانه خدا گردید، جز اعمار، تولیت وعهده داری امور جاری کعبه از سوی آن هر دو، تصور نمی رود. گذشته از این که، عقل انسان نیز مسؤولیت متولیان امور، در هر زمینه ای را نسبت به دیگران بیشتر می داند.
منظور از طهارت موضوع تکلیف ابراهیم و اسماعیل را برخی از مفسران طهارت ظاهری از لوث وجود بت ها، خون و محتويات شكم حيوانات قربانى، و یا شستشوی بدن و پاکی از آلودگی های جسمی حاجیان، و برخی نیز طهارت معنوی و خلوص نيت دانسته اند. لکن هيچ دليلى بر محدود کردن مفهوم طهارت، به یک یا هر دو، یا همه ی مصادیق شناخته شده آن زمان و یا زمان های بعدی نداریم، بل با در نظر داشت سیاق، و نیزمقصود از طهارت، منظور بر طرف کردن هرگونه موانع ظاهرى و معنوى و فراهم سازی زمینه حضور بایسته حج گزاران و رفع و زدودن هر آن چیزی است، که از رغبت و میل مؤمنان می کاهد و آهنگ کوچیدن به سوی آن خانه را کم شمار و بی رونق می کند. (تفسير نمونه،۱/۴۴۹)
به دیگر بیان، تعبیر به طهارت، در همان حال که جامع ترین تعبیر برای مهیاسازی مکه و کعبه برای انجام مناسک حج است، دقیق ترین و لطیف ترین تعبیر نیز به شمار می رود، زیرا لایه های ظریف و پنهان عوامل و اسبابی را که موجب آلودگی های روحی روانی زائران می گردد – و از آن در ادبیات امروز به بهداشت روانی تعبیر می شود - و نیز طهارت عبادی به مفهوم دور بودن اعمال حج از ترس، ریا و اجبار حج گزاران به الزام و پیروی از نگرش های خاص مذهبی در مناسک حج و... را در برمی گیرد. چنان که پیراسته داشتن اماکن و مشاعر حج از احتکار، گران فروشی، اجحاف، دزدی و دیگر آلودگی های اقتصادی را شامل می شود. و در یک سخن، فاخرترین و برترین تعبیری است که پاکیزه داشتن مکه و کعبه از هرگونه ناپاکی ظاهری و باطنی و آراسته بودن به پاکی و پاکیزگی در تمامی این ساحت ها را، در فراخنای مفهومی خویش جای می دهد، و انجام چنین کاری را بر عهده متولیان امور حج می گذارد.
بخشی از نتایج مطالب یاد شده را چنین می توان برشمرد:
۱/ حج عبادت چند سویه دینی، و از مهمترین فرایض اسلامی است که باید در هر وضعیت و شرایطی پا برجا بماند و انجام پذیرد.
۲/ بسترسازی مناسب، فراهم آوردن نیازها و بر طرف ساختن موانع حضور عزتمندانه و عاری از ترس و تبعیض حج گزاران، در شمار حقوق حتمی و دینی آنان است که می باید تأمین گردد.
۳/ تأمین امنیت اماکن مقدس و مشاعر اسلامی درهنگام مراسم حج، مهمترین حق هر حج گزار است.
۴/ مسؤول تأمین امنیت و بسترسازی برای انجام هرچه بهتر فریضه حج، متولیان امور در هر زمان است.
۵/ تولیت اماکن مقدس مکه و کعبه، تنها و تنها تکلیف خدمت به حج گزاران، و صیانت از جان حاجیان و فراهم کردن بستر مناسب و کامل انجام مناسک حج را برعهده متولیان می گذارد. بی آن که کمترین حقی برای آنان ایجاد کنند، چه براساس نصوص یاد شده مسلمانان در این عرصه از حقوق مساوی برخوردارند.
حج خون بار ۱۴۳۶ ق در تحلیل دینی
حوادث وحشتناک و تلخ حج سال جاری اگر برمبنای اصول پیش گفته قرآنی و دینی تحلیل و ارزیابی شود مسایلی بسیاری را برای ما روشن می کند که از آن جمله است:
۱/ مناسک حج پس از تسلط آل سعود بر سرزمین حجاز همواره با ترس، اعمال خشونت و توهین و تحقیر زائران کشورهای مختلف که دیدگاه متفاوت با وهابیت داشته اند، همراه بوده است، واژه های "شرک" و "مشرک" پر کاربردترین واژگان امروز سرزمین مکه و مدینه و آشنای گوش زائران عاشق، و مؤمنی است که از پس سالها انتظار و اشتیاق بدان دیار سفر می کنند. زائران مکه و مدینه، رفتار و ادبیات خشن، غیر اسلامی و غیر انسانی و چهره عبوس و جهنمی مأموران به اصطلاح امر به معروف و نهی از منکر سعودی را در طول مدت اقامت خویش در جای جای اماکن زیارتی، و مقدس، تجربه و تحمل کرده و می کنند؛ هنگام بوسیدن دیوارو ارکان کعبه، زیارت و بوسیدن حرم نبوی و ایستادن رو به روی مرقد مطهر و سلام دادن به آن حضرت. رفتن به زیارت امامان معصوم از نسل پیامبر(ص) همسران، دختران، اصحاب و یاران رسول خدا(ص) در قبرستان بقیع، زیارت، سلام دادن و اظهار ارادت در برابر شهیدان احد، و عموی بزگوار رسول خدا(ص) حمزه سیدالشهداء، و نیز هنگام رفتن به زیارت مساجد تاریخی، جبل النور، غار حراء و محل نزول نخستین وحی بر پیامبر(ص) وهر نقطه و مکان مقدس دیگری که یادآور خاطرات و تاریخ صدر اسلام باشد.
۲/ انجام نیافتن تعهدات و مسؤلیت های تولیت اماکن مقدس نه تنها از کارگزاران کنونی سلب صلاحیت می کند بل، آن ها را در معرض نکوهش و عذاب شدید الهی قرار می دهد زیرا که رفتار آنان امنیت روانی و عبادی را از حج گزاران ستانده و رعب، وحشت و بربریت را جایگزین آن کرده است.
عام الحزن حج ۱۴۳۶ق.
مناسک و فضای حج امسال افزون بر خفقان، ترس و نگرانی معمول سالیان پیشین، شرایط ویژه ای به خود گرفت و آکنده از ترس و نگرانی شد، به وِیژه پس از حادثه سقوط جرثقیل و جان دادن و مجروح شدن دهها نفر از حاجیان. این ترس و نگرانی با فاجعه منا، که صدها قربانی، معلول و مجروح از پاکترین و گزیده ترین انسان ها از کشورهای مختلف اسلامی بر جای نهاد، تبدیل به کابوسی وحشتناک شد، و سوگمندانه ذهنیت مثبت مسلمانان نسبت به حج، امنیت مکه و کعبه را برای مدت طولانی تغییر داد و از امنیت آن سرزمین مقدس در مقیاس وسیعی کاست، فرآیندی که بی تردید بر اشتیاق و رویکرد عاشقانه مسلمانان به آن سامان در آینده آثار منفی و محسوس خویش را بر جای خواهد گذاشت.
در این که مسؤلیت سنگین دینی، سیاسی و حقوقی رویدادهای تلخ و اندوهبار سقوط جرثقیل و فاجعه منا و نیز فروکاستن غیرقابل تصوری از میزان امنیت مکه و کعبه، بر عهده حاکمان دولت سعودی است، تردیدی وجود ندارد، زیرا به هر روی، رژیم سعودی به عنوان متولیان امور حج، مسؤول تأمین امنیت و صیانت از جان زائران است، که می باید در برابر دولت ها و ملت های اسلامی و خانواده های قربانیان پاسخ گو باشند. اما موضوع قابل تأمل در این زمینه اسباب و عواملی است که بدین فاجعه انجامید.
فاجعه منا در دو نگاه
مجموعه اظهارات و تحلیل هایی که تا به اکنون در تبیین علل حادثه منا از سوی ناظران و طرف های دخیل در این رویداد صورت گرفته در دو دسته جای می گیرد و قابل تقسیم است.
یک: وابستگان دولت سعودی اعم از نهادها و شخصیت های مذهبی و سیاستمداران و همچنین شماری از تحلیل گران کوشیده اند، متولیان امور حج در دولت سعودی و در صدر، خادم الحرمین را سبک دوش و فاقد هرگونه گناه و تقصیر معرفی کنند. برخی همچون مفتی اعظم سعودی در تحلیل به ظاهر مقدس مآبانه و دینی، و در واقع عوام فریبانه، که کژ فهمی از قضاء و قدر الهی و نیز اغراض سیاسی و خوش خدمتی به حاکمان سعودی در آن هویداست، مقدرات الهی را عامل اصلی، و بالاتر، چنان حادثه ای را آرزوی حاجیان و مایه سعادت ایشان معرفی کرده اند. بر اساس این نگاه، حاجیان با رضایت و طیب نفس، خویشتن را به دست مرگ سپرده اند، و اگر در سال های آینده اتفاق هایی از این دست و یا وسیع تر از آن روی دهد، نشان سعادت و خوش اقبالی بیشتر و استجابت فوری دعاهای زائران خواهد بود؟! دستگاه و شخصیت های حکومتی آل سعود با متهم کردن زائران به بی نظمی و نادیده گرفتن مقررات، به نوعی دیگری زائران را مقصر و خود را بی گناه جلوه داده اند.
رسانه های غربی و صهیونیستی نیز از معبر گفتگو با کارشناسان به اصطلاح بی طرف و آگاه به مسایل حج، و برجسته کردن تلاش سعودی ها در توسعه حرمین شریفین و فراهم سازی امکانات رفاهی برای حجاج، زیرکانه تر و با چاشنی بیشتر، ترویج دهنده و بلندگوی همین نگاه بوده اند.
دو: از منظر گروه دیگر، فاجعه منا، نشانه های روشن از دو حالت را دارد، در یک حال حادثه ای است، که از رهگذر کوتاهی و تقصیر متولیان سعودی به وجود آمد.این تقصیرخود فرآیند چند عامل بوده است.
۱/ تجربه نداشتن و کار آزموده نبودن نیروهایی که در سامان دهی امور حج امسال از سوی حاکمان جدید سعودی به کار گرفته شد. چه این که تحول در رأس هرم حاکمیت خاندان سعودی منجر به دگرگونی صدر تا ذیل گردید، و دامنه آن تا مجموعه ی دخیل در امر حج نیز کشیده شد و نیروهای ناپخته و تازه کار نتوانستند چنان که باید حج را مدیریت کنند و در نتیجه حادثه ی منا پدید آمد.
۲/ نبود نیروی های کافی و بسنده ی امنیتی و انتظامی در مشاعر و از جمله منا در حج امسال، بدین معنا که شمار زیادی از نیروهای نظامی و امنیتی سعودی که در سالیان پیشین تنظیم کننده مراسم حج بودند، در حج سال جاری مشغول جنگ و مسلمان کشی در عراق، سوریه و مخصوصا یمن بودند. برخی منابع از کاهش نیروهای امنیتی از شصت هزار به بیست هزار در حج امسال خبر دادند. کمبود نیرو سبب شد کنترل امور از دست نیروهای امنیتی خارج و تبدیل به فاجعه شود.
۳/ درآمدهای حرمین شریفین به جای مصرف شدن در بهبود، توسعه اماکن و تدارک امکانات رفاهی حج گزاران، صرف تجهیز فرقه های تکفیری مانند القاعده، داعش، النصره، لشکر جهنگوی و... می شود، تا خون مسلمانان بی گناه را در گوشه گوشه جغرافیای اسلامی به جرم وهابی نبودن بریزند.
۴/ مسیرهای رفت و برگشت منا برای رمی جمرات بر مبنای کشورها تقسیم شده است، حجاج اروپا، کشورهای عربی، آفریقایی، حجاج بومی، حجاج جنوب آسیا و... این تقسیم، عادلانه و متناسب با جمعیت حجاج کشورها نیست. حجاج کشورهای آفریقایی و جنوب آسیا مورد اجحاف و ستم قرار گرفته است. اگر به آمار قربانیان منا بنگریم، می توانیم به درستی این رهیافت نایل شویم، چه این که بیشتر قربانیان از کشورهای جنوب آسیا، و آفریقا هستند.
برخی از صاحب نظران دیدگاه دوم، تحلیل بسیار بدبینانه تر از آن چه گفتیم ارائه داده و از قرائن و شواهدی یاد کرده اند که بر درستی مدعای آن ها دلالت دارد. این گروه بر آن است که فاجعه منا، نه حادثه ی ناشی از قصور و کوتاهی آل سعود، بل پروژه ی سعودی، صهیونیستی و امریکایی است که مدت ها پیش از مراسم حج برای کشتن جمع زیادی از حجاج کشورهای خاص، و یا ربودن برخی از شخصیت های سیاسی، نظامی و علمی آن کشورها که در معادلات منطقه ای و بین المللی دارای نقش و تأثیر بوده اند، طراحی شده بود. این گروه در جهت اثبات درستی نظریه خود بر شواهدی انگشت می گذارند:
۱/ سالها است که مسیر رفت و برگشت از جمرات جداست، و مأمورین از تردد حاجیان برخلاف مسیر تعیین شده جلوگیری می کنند. اما امسال بر عکس سال های قبل در روز حادثه مأمورین سعودی مسیر بازگشت از جمرات را بر روی حجاج بستند، تا تراکم و برخورد موج جمعیت با یکدیگر به وجود آید.
۲/ آشنایان به مراسم حج، می دانند که در پیش از ظهر روزعید قربان، حجاج سایر کشورها و پیروان مذاهب اهل سنت که اکثرا و پیشتر پول قربانی خود را به مراکز دریافت پول قربانی سعودی داده اند، فارغ از قر بانی کردن، بعد از رمی جمره عقبه عازم مکه می شوند تا باقی مانده اعمال حج همچون طواف سعی و... را به جا آورند. اما حجاج ایران پس از رمی، به چادرهای خود در منا بر می گردند تا خبر قربانی شان برسد و آن گاه حلق و تقصیر کنند و از احرام بیرون شوند. آن ها اعمال باقی مانده حج را معمولا از روز دوازدهم به بعد که به مکه بازگشتند انجام می دهند. بدین ترتیب در مسیر بازگشت از جمرات به منا در روز عید، بیشتر حجاج ایران دیده می شود، این در حالی است که همان روز و در ساعت حادثه، مأموران سعودی، مسیرهای برگشت از منا را مسدود کردند و حاجیان رو به منا و گروههای عازم جمرات در تلاقی با یکدیگر و به طور ناخواسته و ناگزیر موجب ازدحام و انسداد مسیر گردیدند و آن فاجعه خلق شد.
۳/ درحادثه جرثقیل و فاجعه منا بیشترین قربانی از حجاج جمهوری اسلامی ایران بود، کشوری که تخاصم و تقابل آن با دولت سعودی در مسایل مختلف جهانی و منطقه ای مشهود، و درپاره ای از موارد، به جنگ میدانی و نظامی نیز انجامیده است. شکست سعودی ها در برخی عرصه های تقابل، آنان را به انتقام گیری از بی دفاع ترین انسان ها به قیمت شکستن حرمت و حریم مقدس ترین مکان ها وا داشته است.
۴/ وجود چهره های شاخص و مطرح سیاسی امنیتی از جمهوری اسلامی ایران در میان جان باختگان و مفقود الأثرها مانند دانشمند فضایی که در حادثه جرثقیل جان باخت، و نیر غضنفر رکن آبادی سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در لبنان که بارها از سوء قصد انتحاری، صهیونیستی جان به سلامت برده بود، همچنین حاج حسن حسینی سرکنسول جمهوری اسلامی ایران در آسیای میانه، دو تن از خبرنگاران که یکی از آن دو از شبکه« الکوثر » و شناخته در نزد سعودی ها بوده است و همین سان تنی چند از فرماندهان و اعضای سپاه پاسداران،.می تواند گمانه عمدی و پروژه بودن آن فاجعه را تقویت کند.
۵/ مأموران امنیتی سعودی از طریق دوربین مخفی های قوی و مجهز در مسیر منا، دیگر مشاعر، و اماکن مقدس، کوچکترین تحرکات را زیر نظر دارند، و چهره اشخاص با آن دوربین ها کاملا قابل تشخیص است، به همین دلیل بارها افرادی در خارج از مسجدالحرام به جرم "تلصیق" و یا دزدی در حین طواف دستگیر شده اند. بدین ترتیب در حادثه منا گروه ها و افرادی که در آن حلقه گرفتار آمده بودند، با علامت پرچم، بازوبندها، و یا علایم چهره ی افراد مهم و شناخته شده کاملا قابل شناسایی بودند، و به همین دلیل به روایت ناظران صحنه، پس از وقوع حادثه کمترین کمکی از سوی مأموران امنیتی و امداد رسانی انجام نشد و در نتیجه افراد بسیاری بر اثر تشنگی و یا گیر افتادن در زیر جنازه ها جان باختند و مأموران سعودی که در صحنه حضور داشتند تماشاگر ماجرا بودند، کم ترین کمکی انجام ندادند.
در باور این تحلیلگران، قطار ماشین های دودی و ضد گلوله که در مسیر جمرات موجب بسته شدن مسیر برگشت حجاج گردید، نه کاروان سلطنتی، که به منظور ربودن افرادی، در محل آمده بودند تا در حین حادثه که هیچ کس متوجه دیگری نیست، افراد مورد نظر را ربوده و به جاهایی که باید، انتقال دهند. گوی به همین دلیل حاکمان سعودی، در آغاز، اصل ورود آقای رکن آبادی به عربستان را منکر شدند، لکن پس از ارایه مدارک غیر قابل انکار همچون ویزا و مهر دخولی عربستان در پاسپورت آقای رکن آبادی و فیلم سخنرانی وی در مراسم برائت از مشرکین درعرفات، به ناچار پذیرفتند. با این حال هنوز سرنوشت وی نامعلوم است.
۶/ اظهارات تند و بی سابقه رهبری، و دیگرمقامات بلند مرتبه نظامی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران در پس آیند این رویداد، و در پاسخ به تعلل سعودی ها از شناسایی و انتقال اجساد قربانیان به ایران، نشانه های روشن از بدبینی و پروژه انگاری حادثه منا را در خود داشت، چه این دست اظهارات - که می تواند فضای ملتهب روابط بین دو کشور را تا مرز درگیری کامل نظامی پیش ببرد، آن هم از سوی آگاه ترین و عالی ترین مراجع تصمیم گیرنده دینی، سیاسی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران - نمی تواند بر مبنای رویداد ساده و اتفاقی، و بدون اطلاع از سوءنیت و نقشه های موذیانه و دشمنانه ی پشت پرده عاملان فاجعه منا ابراز گردد.
پرسشی که فراروی این دیدگاه قرار می گیرد این است که دشمنی و خصومت با کشور خاص و یار بودن افرادی می تواند مجوز کشتن هزاران انسان بی گناه قرار گیرد؟!
پاسخ طرفداران تحلیل دوم از این پرسش آن است که آیا بر سر قدرت نشاندن رئیس جمهور فراری یمن می تواند کشتن، معلول و مجروح و آواره کردن هزاران مسلمان و زن و کودک سالخورده یمنی را برای حاکمان سعودی تجویز و حلال کند؟!
آیا حمایت و تمویل فرقه های وحشی و تکفیری که همه روزه افزون بر ترسیم چهره سیاه و خشن از اسلام جان صدها مسلمان را درجای جای جغرافیای اسلامی می ستاند، بر مبنای کدام منطق بشری، چه رسد اسلامی صورت می گیرد؟ !
آیا نمونه های شفاف و روشنی از این دست نشانگر هویت ضد اسلامی و غیر انسانی آل سعود نیست؟!
در پیشینه تاریخی مکه و کعبه، مگر یزید فرزند معاویه که خود را خلیفه و جانشین رسول خدا(ص) می دانستند – و دشمنی و سب آن هر دو در نزد آل سعود جرم است.- خانه کعبه را به قیمت کشتن و یا دستگیری عبدالله ابن زبیر به منجنیق نبست و به آتش نکشید؟! اگر آل سعود از معاویه و یزید دفاع و حمایت می کنند، و اعمال ضد دینی آن ها را می پذیرند، توقعی جز این می رود که خود نیز رونده همان راه و مقصد باشند.؟!
نتیجه:
يك: از میان دو دیدگاه پیش گفته آن چه با شرایط و قراین سازگار می نماید، تحلیل دوم از دیدگاه دوم است، اما میزان درستی و صحت آن به اوضاع و اخبار چند روز آینده، از جمله مشخص شدن سرنوشت آقای رکن آبادی و اعضای سپاه پاسداران و... بستگی دارد.
اگر اجساد این قربانیان به هر دلیلی شناسایی و تحویل داده نشود، زنده بودن و تحویل آنان به سرویس های جاسوسی صهیونیستی، امریکایی انگلیسی قطعی خواهد بود و اگر هم اجساد پیدا و تحویل گردد بازهم گمانه پروژه بودن ماجرای منا، از قوت بیشتری برخوردار است، چه این که شاهدان عینی از کشورعراق، کشتن فرماندهان ضد داعش و شیعه مذهب عراق از سوی مأموران سعودی در منطقه خارج از منا و الحاق آنان به جان باختگان منا را گواهی کردند. این بدان معنا است که آیین بزرگ عبادی حج بازیچه و ملعبه آل سعود و حاکمان مستبد آن قرار گرفته است. اگر دنیای اسلام فکری به حال حرمین شریفین نکنند، تسلط صهیونسیم جهانی بر مکه و مدینه همچون قدس شریف چهره آشکار و عریان تر به خود می گیرد و عبادت گاه توحیدی و ابراهیمی به سلاخ گاه وهابیت و آل سعود مبدل می گردد.!!
دو: حوادث حج امسال چندان سخت و سنگین بود که می طلبد برای کشف واقعیت، کمیته ای حقیقت یاب متشکل از کشورهای اسلامی و زیر نظر سازمان همکاری های اسلامی تشکیل گردد و چنانچه تقصیر و تعمدی برملا گردد، مجرمان به کیفر اعمال خویش برسند.
سه: تقدس مکه و مدینه و آثار و پی آیندهای حوادث حج امسال اختصاص به یک، یا چند کشور آسیب دیده ندارد، از این روی، تمامی دولت ها و ملت های مسلمان و تمام اصحاب قلم و رسانه باید در برابر این رویداد احساس مسؤلیت و سهم دینی و رسالت انسانی خود را در صیانت از خانه توحید، قبله مسلمانان و نیز جان هزاران قربانی مراسم حج ایفا کنند.
چهار: اسباب و عوامل فاجعه منا هرچه باشد، تقصیر و یا تعمد، این حادثه بی کفایتی آل سعود در تولیت مکه و مدینه را ثابت ساخت و نشان داد، مدیریت حج، و تولیت مکه و مدینه نیازمند بازبینی و چاره اندیشی است. و همان سان که در اندیشه اسلامی مکه و مدینه در قلمرو ملکیت و حاکمیت خاص جای نمی گیرد، و یکایک مسلمانان حق برابر دارند، برای اداره آن نیز لازم است، نهاد بین المللی و اسلامی پی گذاری شود، تا این مکان های أمن و مقدس در خور شأن و منزلت خود مدیریت و نگهداری شود.
نویسنده: حضرت آیت الله سید محمود هاشمی
