حج به معنی قصد است و در اصطلاح به اعمال و مناسک خاصی بار می شود که حاجی برای قبولی عمل واجبش، به انجام آن ها ملزم می شود. انسان مسلمان وقتی مستطیع می شود و استطاعت از این عمل واجب را در خود می بیند، باید قصد کوی دوست کند.
چنانچه انسان مستطیع به محض اطلاع از استطاعت، به اصلاح و ترمیم بسیاری از ظواهر می پردازد و مثلاً دَین هایش را ادا می کند و حقوقی از دیگران را که به ذمه دارد، پرداخته و ذمه اش را بری می کند، از مومنان حلالیت می طلبد و... همچنان در عرصه روح و معنا نیز وظایف مهمتری دارد که برای قبولی و کمال حج اش باید به آن ها توجه کند.
عرصه معنا به مراتب وسیع تر و با اهمیت تر از وادی ظاهر و بیرون است. در این حیطه و مرحله است که سفر انسان سالک و رونده، از خود و نفس او به سوی خالق و مالکش آغاز می شود. در حج در هر یک از مناسک و اعمال آن، حاجی یک بار باید پا روی نفس گذاشته و خودش را فدا و قربانی صاحبش کند!
حاجی وقتی احرام می بندند، یعنی هر آنچه که او را به نفس و دنیا بسته است، از تنِ جسم و روح بیرون کشیده و با دو پارچه ساده و سفید که نماد جسم و روحی پاک و بدون تعلق است، به سمت مناسک بعدی حج، حرکت می کند. طواف روشنترین معنی را با خودش حمل می کند که با دقتی ولو اندک می توان به درک آن نایل آمد و آن فدا کردن همه هستی حاجی است به بارگاه حضرت دوست که با الفاظ بلند و عاشقانه "لبیک اللهم لبیک..." نثار می شود.
تا می رسد به قربانی که اینجا اوج بندگی و اخلاص بنده نسبت به پروردگارش را فریاد می زند. حاجی در قربانگاه، اگر چه در ظاهر، گوسفندی را به عنوان قربانی به ساحت کبریایی دوست تقدیم می کند، اما در باطن و حقیقت، این نفس و جان اوست که فدا و قربان رضایت و خوشنودی ذات بی زوال و ابدی پروردگار هستی می گردد.
حج، غیر از جنبه های سازندگی فردی، جهات فراوان و بسیاری در بخش سازندگی و بالندگی روح جمعی مسلمانان نیز در خود نهفته دارد. تمام حج و با همه اعمال و مناسک آن، یک پیام بی اندازه خاص و مهم و ارزشمندی را به همه ی بشریت و به خصوص به امت اسلام، القاء می کند و آن اینکه، شما انسان ها، بر رغم تفاوت در بی شماری از گزینه های فکری و سلیقه ای، حرکت اصلی و کلی تان باید به سمت و سوی یک نقطه و مرکز باشد و نه جهات متعدد و گوناگون و آن نقطه مرکزی و محوری نیز نیست جز بیت عتیق پروردگار انسان و جهان که در سر زمین مکه و در مقابل بیت المامورِ ذات کبریایی باری تعالی و در آسمان ها قرار گرفته است.
حج مانند بسیاری از عبادت های دیگر باید مورد توجه و دقت جامعه اسلامی قرار بگیرد. چنانچه در حج، در بی شماری از عبادت های فردی و جمعی دیگر در اسلام نیز پیام ها و رهنمایی های ارزنده و مفیدی وجود دارد که بر علما و اندیشمندان اسلامی است تا آن ها را به شکل روشن و شفاف برای امت اسلامی بازگو کرده و بر مسلمانان است تا با توجه به پیام، باطن و مغز عبادات، به اقامه آنها در جوامع اسلامی همت بگمارند.
مشکل جوامع اسلامی این است که گمان می کنند پیام عبادت هایی مانند حج و ... محدود و منحصر به زمان و مکان انجام همان عبادت ها است و به عنوان مثال، تا زمانی که در مکه معظمه، مشغول انجام فریضه حج می باشند، تمامی آن اوامر و نواهی شخصی و اجتماعی حج را مو به مو، اجرا و عملی می کنند.
اما به محض تمام شدن مراسم حج و خروج از احرام، تمام آن پیام های مهم و انسان ساز حج نیز کنار گذاشته می شود. دقیقا شبیه روزه ماه مبارک رمضان، که زمانی که احساس می کنیم روزه هستیم و از بسیاری از چیزها باید پرهیز کنیم، این کار را می کنیم. اما به محض فرا رسیدن زمان افطار، با ارتکاب اعمال و سخنان ناروا، حتی روزه آن روز خویش را هم افطار می کنیم!
باید توجه داشت که پیام عبادت ها در اسلام، منحصر به همان عبادت و زمان و مکان آن نیست؛ بلکه این پیام ها مانند آیات ماندگار قرآن عظیم و سخنان پیامبر و ائمه دین، ماندنی و برای همه ی زمان ها و مکان ها است. حج به عنوان یکی از عبادت هایی که همه ساله در جهان اسلام تکرار می شود، چند پیام مشخص اجتماعی را به مسلمانان گوشزد می کند:
در راس همه ی آن پیام ها، حفظ وحدت و یک پارچگی مسلمانان، در میان خودشان و علیه دشمنان اسلام و مسلمین است. حج با تمام ارکان و مناسکش، گویای اتحاد و وحدت اسلامی و سیاسی در میان امت اسلامی و از هر مذهب و طریقه دینی است.
پیام مهم دیگر حج و مراسم آن، خدامحوری و خداجویی امت اسلامی و کنار گذاشتن هر گرایش دیگری نظیر قوم محوری، شخص گرایی و کشورمحوری و... است. حج به انسان برگشته از خانه خدا می آموزد که انسان مسلمان، فقط و فقط باید به خدا و خوشنودی او اندیشه و عمل کند.
پیام بعدی حج، نفی هر گونه تبعیض نسبت به بندگان خدا در روی کره زمین است. در حج همه ی انسان ها اعم از سیاه و زرد و سفید و گندمگون، به طور کاملاً یکسان و همسطح، به طواف خانه خدا(ج) مشغولند. پیام مذکور نیز از جمله پیام های مانا و ماندگاری است که با گذر زمان و تغییر مکان، ابداً دستخوش کهنگی و فرسودگی نمی شود.
پیام دیگر حج، همگونی و همسانی انسان ها در پیشگاه آفریده گار انسان و جهان و عدم تمایز آنان نسبت به یکدیگر، مگر به داشتن تقوای الهی است؛ حقیقتی که قرآن عظیم نیز بدان گواهی و شهادت می دهد.
عمل واجب حج، قطعاً آثار و پیام ها و پیامدهای مهم دیگر نیز در خود نهفته دارد که در این مختصر، تنها به بخشی از آن ها و آنهم به فراخور و بضاعت اندک، اشاره شد. در پایان ضمن آرزوی قبولی حج حجاج بیت الله الحرام و تبریکی عید سعید اضحی به امت اسلامی، توفیق عمل به عبادات الهی را، آنگونه که شایسته است، برای همه امت اسلامی از بارگاه ایزد منان خواستاریم.
چنانچه انسان مستطیع به محض اطلاع از استطاعت، به اصلاح و ترمیم بسیاری از ظواهر می پردازد و مثلاً دَین هایش را ادا می کند و حقوقی از دیگران را که به ذمه دارد، پرداخته و ذمه اش را بری می کند، از مومنان حلالیت می طلبد و... همچنان در عرصه روح و معنا نیز وظایف مهمتری دارد که برای قبولی و کمال حج اش باید به آن ها توجه کند.
عرصه معنا به مراتب وسیع تر و با اهمیت تر از وادی ظاهر و بیرون است. در این حیطه و مرحله است که سفر انسان سالک و رونده، از خود و نفس او به سوی خالق و مالکش آغاز می شود. در حج در هر یک از مناسک و اعمال آن، حاجی یک بار باید پا روی نفس گذاشته و خودش را فدا و قربانی صاحبش کند!
حاجی وقتی احرام می بندند، یعنی هر آنچه که او را به نفس و دنیا بسته است، از تنِ جسم و روح بیرون کشیده و با دو پارچه ساده و سفید که نماد جسم و روحی پاک و بدون تعلق است، به سمت مناسک بعدی حج، حرکت می کند. طواف روشنترین معنی را با خودش حمل می کند که با دقتی ولو اندک می توان به درک آن نایل آمد و آن فدا کردن همه هستی حاجی است به بارگاه حضرت دوست که با الفاظ بلند و عاشقانه "لبیک اللهم لبیک..." نثار می شود.
تا می رسد به قربانی که اینجا اوج بندگی و اخلاص بنده نسبت به پروردگارش را فریاد می زند. حاجی در قربانگاه، اگر چه در ظاهر، گوسفندی را به عنوان قربانی به ساحت کبریایی دوست تقدیم می کند، اما در باطن و حقیقت، این نفس و جان اوست که فدا و قربان رضایت و خوشنودی ذات بی زوال و ابدی پروردگار هستی می گردد.
حج، غیر از جنبه های سازندگی فردی، جهات فراوان و بسیاری در بخش سازندگی و بالندگی روح جمعی مسلمانان نیز در خود نهفته دارد. تمام حج و با همه اعمال و مناسک آن، یک پیام بی اندازه خاص و مهم و ارزشمندی را به همه ی بشریت و به خصوص به امت اسلام، القاء می کند و آن اینکه، شما انسان ها، بر رغم تفاوت در بی شماری از گزینه های فکری و سلیقه ای، حرکت اصلی و کلی تان باید به سمت و سوی یک نقطه و مرکز باشد و نه جهات متعدد و گوناگون و آن نقطه مرکزی و محوری نیز نیست جز بیت عتیق پروردگار انسان و جهان که در سر زمین مکه و در مقابل بیت المامورِ ذات کبریایی باری تعالی و در آسمان ها قرار گرفته است.
حج مانند بسیاری از عبادت های دیگر باید مورد توجه و دقت جامعه اسلامی قرار بگیرد. چنانچه در حج، در بی شماری از عبادت های فردی و جمعی دیگر در اسلام نیز پیام ها و رهنمایی های ارزنده و مفیدی وجود دارد که بر علما و اندیشمندان اسلامی است تا آن ها را به شکل روشن و شفاف برای امت اسلامی بازگو کرده و بر مسلمانان است تا با توجه به پیام، باطن و مغز عبادات، به اقامه آنها در جوامع اسلامی همت بگمارند.
مشکل جوامع اسلامی این است که گمان می کنند پیام عبادت هایی مانند حج و ... محدود و منحصر به زمان و مکان انجام همان عبادت ها است و به عنوان مثال، تا زمانی که در مکه معظمه، مشغول انجام فریضه حج می باشند، تمامی آن اوامر و نواهی شخصی و اجتماعی حج را مو به مو، اجرا و عملی می کنند.
اما به محض تمام شدن مراسم حج و خروج از احرام، تمام آن پیام های مهم و انسان ساز حج نیز کنار گذاشته می شود. دقیقا شبیه روزه ماه مبارک رمضان، که زمانی که احساس می کنیم روزه هستیم و از بسیاری از چیزها باید پرهیز کنیم، این کار را می کنیم. اما به محض فرا رسیدن زمان افطار، با ارتکاب اعمال و سخنان ناروا، حتی روزه آن روز خویش را هم افطار می کنیم!
باید توجه داشت که پیام عبادت ها در اسلام، منحصر به همان عبادت و زمان و مکان آن نیست؛ بلکه این پیام ها مانند آیات ماندگار قرآن عظیم و سخنان پیامبر و ائمه دین، ماندنی و برای همه ی زمان ها و مکان ها است. حج به عنوان یکی از عبادت هایی که همه ساله در جهان اسلام تکرار می شود، چند پیام مشخص اجتماعی را به مسلمانان گوشزد می کند:
در راس همه ی آن پیام ها، حفظ وحدت و یک پارچگی مسلمانان، در میان خودشان و علیه دشمنان اسلام و مسلمین است. حج با تمام ارکان و مناسکش، گویای اتحاد و وحدت اسلامی و سیاسی در میان امت اسلامی و از هر مذهب و طریقه دینی است.
پیام مهم دیگر حج و مراسم آن، خدامحوری و خداجویی امت اسلامی و کنار گذاشتن هر گرایش دیگری نظیر قوم محوری، شخص گرایی و کشورمحوری و... است. حج به انسان برگشته از خانه خدا می آموزد که انسان مسلمان، فقط و فقط باید به خدا و خوشنودی او اندیشه و عمل کند.
پیام بعدی حج، نفی هر گونه تبعیض نسبت به بندگان خدا در روی کره زمین است. در حج همه ی انسان ها اعم از سیاه و زرد و سفید و گندمگون، به طور کاملاً یکسان و همسطح، به طواف خانه خدا(ج) مشغولند. پیام مذکور نیز از جمله پیام های مانا و ماندگاری است که با گذر زمان و تغییر مکان، ابداً دستخوش کهنگی و فرسودگی نمی شود.
پیام دیگر حج، همگونی و همسانی انسان ها در پیشگاه آفریده گار انسان و جهان و عدم تمایز آنان نسبت به یکدیگر، مگر به داشتن تقوای الهی است؛ حقیقتی که قرآن عظیم نیز بدان گواهی و شهادت می دهد.
عمل واجب حج، قطعاً آثار و پیام ها و پیامدهای مهم دیگر نیز در خود نهفته دارد که در این مختصر، تنها به بخشی از آن ها و آنهم به فراخور و بضاعت اندک، اشاره شد. در پایان ضمن آرزوی قبولی حج حجاج بیت الله الحرام و تبریکی عید سعید اضحی به امت اسلامی، توفیق عمل به عبادات الهی را، آنگونه که شایسته است، برای همه امت اسلامی از بارگاه ایزد منان خواستاریم.
مولف : سیدفاضل محجوب
