در دنیای امروز اخلاق در ایجاد تفکرات سياسي و رفتار سیاستمداران از جایگاه مناسب برخوردار نیست و در بسیاری موارد پرهیز از اخلاقیات مورد توجه سیاستگذاران جهان قرار گرفته است. اشتراوس که اندیشه های وی اساس تفکرات نومحافظه کاران آمریکا را تشکیل می دهد معتقد به «حكومت غيراخلاقي نخبگان» است. وي با رفتارهاي اخلاقي رهبران مخالف بوده وجايگاهي براي اخلاق درعرصه حاكميت نخبگان توصيه نمي كند. بر اساس این اعتقادات، آنهائي كه شايسته رهبري هستند همان هائي هستند كه به اخلاق اعتقاد ندارند وفكر مي كنند تنها يك حق طبيعي وجود دارد و آن حق بالا دست براي سلطه برپائين دست است. اشتراوس حتی برای مذهب هم رسالت اخلاقی قائل نبود و می گفت مذهب تنها براي توده هاست و احتياجي نيست كه حاكمان خود را با آن محدود كنند چون حقايقي كه توسط مذهب بيان مي شود كلاه هاي شرعي است. وي معتقد بود كه تمايل مردم را بايد درك كرد، آنها به زمامداران قدرتمند نياز دارند تا بگويند چه چيز برايشان خوب است. در واقع برخي از اعضاي جامعه بايد فرمانده وديگر افراد جامعه بايد فرمانبردار باشند. اشتراوس برمبنای این نگاه غیراخلاقی، مروج جنگ بود و می گفت براي بقا، هميشه بايد جنگيد. صلح به انحطاط مي انجامد. جنگ دائمي ونه صلح دائمي لازمه یک نظم سياسي است.یک نظام هنگامي مي تواند با ثبات باشد كه تهديدات خارجي آن رامتحد كرده بـاشـد و اگر هيچ تهديد خارجي وجود نداشته باشد بايد تهديدي را تولید کرد.
ويليام كريستول از پيشروان نومحافظه كاري وشاگرد اشتراوس، نیز با یک نگاه غیر اخلاقی معتقد است كه شاخصه هاي عمده اي وجود دارد كه نشان مي دهد، انسان هنـوز هـم جنـگ را دوست دارد بنابراين به راحتي مي توان فرد را از خوشي هاي حيواني مدنظر جامعه ليبرال رهانيد وبه سوي جنگ هدايت كرد. دراين تفكر ارزش هاي آمريكائي به هدف نهائي بشريت تبديل مي شوند وبشر دراين دوره به آن چنان تكاملي مي رسد كه از گزينه هاي اخلاقی ومتافيزيكي بي نياز مي گردد.
اما بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره) ،با الهام از آموزه های اسلامی، از همان آغاز مبارزه و بخصوص پس از پانزده جوزا(خرداد) ۱۳۴۲ ، در درس های اخلاقی خویش، ، راه های مبارزه با استبداد و استکبار را نیز آموزش می دادند. به همین دلیل بود که عوامل رژیم شاه درس های اخلاق ایشان را تعطیل کردند. امام با ترویج اندیشه های سیاسی نوین ومبتنی بر شرع، توانست بر خلاف آموزه های زمان که سیاست را امری بشری و عقلی و در نتیجه غیر دینی معرفی می نمود، دین،اخلاق و معنویت را به عنوان یک ارزش وارد مفاهیم سیاسی کند.از دید امام ، احکام اخلاقی و سیاسی اسلام منفک از یکدیگر نبوده وهماهنگی اخلاق و سیاست،لازمه تاسیس حکومت اسلامی می باشد. برای نمونه حکم مومنین برادر هستند نه تنها حکمی اجتماعی و سیاسی بلکه یک حکم اخلاقی نیز هست. در کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه، امام خمینی(ره) به نقش حکومت در ایجاد امنیت و جلوگیری از فساد اخلاقی اشارات مهمی دارند.امام بیش از تاکید بر تقدم اخلاق بر سیاست، از تعامل این دو با یکدیگر سخن بگوبد. اوج این پیوند در نظریه ولایت فقیه امام نمایان می گردد که برخاسته از مبانی عقلی و دینی است و شایستگی سیاسی و اخلاقی را به یک میزان در تعیین ولی فقیه موثر نشان می دهد.
نگاه حضرت امام به سياست خارجي يك نگاه ايدئولوژيك است. در واقع توجه به مبانی اخلاقی در سیاست،بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ،در عرصه های مختلف از جمله سیاست خارجی نیز جلوه داشت و نهادهای مرتبط با امور دیپلماتیک کشور نیز موظف به مراعات امور اخلاقی و ترویج آن شدند. بر اساس مبانی اخلاقی، سیاست خارجی امام خمینی(ره) بر حفظ صلح و امنیت بین-المللی، عدم تجاوز به خاک کشورها ، حسن همجواری با همسایگان وتقویت همکاری با دولت¬ها بر مبنای احترام متقابل قرار داشت.
در واقع از دید امام خمینی(ره)، سیاست خارجی صحنه برخورد و تعامل واقع-گرایی و آرمان¬گرایی است. از یكسو، انقلاب اسلامی، یك تحول اعتقادی و اخلاقی بود و آرمانها و اهداف مكتبی خود را به دنبال داشت و از سوی دیگر محدوده جغرافيايي ایران محدودیت¬ها و فرصت¬های واقعی خود را دارا بود.
سیاست خارجی امام خمینی(ره) ، علیرغم جوانی، بواسطه اصول اعتقادي، اهداف عظیم و والایی را در عرصه¬ای به وسعت سراسر جهان پیش روی خود داشت. اين نظام متكی بر ایدئولوژی، چاره¬ای جز تلفیق واقع¬گرایی و آرمان-خواهی نداشت تا علاوه بر حفظ و پیشرفت خود، در مسیر تحقق خواست¬های نهایی آرمان¬هایش نیز كوشش كند. در دیپلماسی امام، اخلاق که برگرفته از اعتقادات اسلامی بود در شكل¬گيري سياست خارجي نقشی موثر داشت.
مي¬توان موارد زير را از جمله اهداف سیاست خارجی ایران و از آموزه های امام خمینی(ره) دانست.این اهداف دارای یک رویکرد اخلاقی نیز بود.
۱ـ معرفی انقلاب اسلامی یا صدور انقلاب
۲ـ ائتلاف و اتحاد ملل مسلمان
۳ـ نقش دین و اخلاق در جنگ و صلح
۴ـ نفی و اجتناب از ابزار غیراخلاقی برای رسیدن به هدف
۵ـ روابط صلح آمیز متقابل با دول جهان
۶ـ صداقت و وفای به عهد در سیاست خارجی
۷- توصیه به دستگاه ديپلماسي برای حركت در سير الي الله
۱- معرفی انقلاب اسلامی - امام خمینی(ره) معرفی انقلاب اسلامی یا صدور انقلاب را به این معنا می دانستند که صدور اسلام به اين است كه اخلاق اسلامي، آداب اسلامي، اعمال اسلامي آنجا طوري باشد كه مردم توجه به آن بكنند آشنا كنيد مردم را به اسلام وبه انقلاب اسلامي و انقلاب اسلامي ، صدور آن وقت است كه اسلام ، حقايق اسلام، اخلاق اسلامي، اخلاق انساني رشد پيدا بكند. حضرت امام براين اعتقاد بودند که رمز صدور انقلاب اسلامي ومعنويت آن تطبيق اين مكتب با اخلاق و فطرت انساني است ايشان معتقد بودند كه صدور انقلاب اسلامي وحمايت از مستضعفين به معناي جنگ طلبي واعمال زور و به عبارتي دخالت در امور داخلي ديگران نيست بلكه معرفي وترويج ارزش هاي ديني والهي است كه منجر به ارتقاي روحيه ظلم ستيزي و شناخت حق از باطل و تقويت جبهه حق مي گردد. امام خميني تبليغ با شیوه های اخلاقی را موجب روي آوردن ملل مظلوم به سوي اين مكتب انسان ساز پنداشته و معتقد بودند جمهوري اسلامي ايران قابليت الگوشدن براي كشورهاي ديگر را دارد. ایشان می فرمودند بايد مسئولين اهتمام ورزيده واين كشور را به عنوان الگو به جهان معرفي نمايند ودراين صورت است كه ملل جهان بخصوص مسلمانان از اين الگو و اسوة حسنه حمايت كرده وسيره نظام اسلامي را در كشور خود نيز پياده مي نمايند. به گرباچف رئیس جمهور شوروی سابق، نمونه ا¬ی بارز از توجه حضرت امام به معرفی معارف اسلام بود.
۲- ائتلاف و اتحاد ملل مسلمان – یکی ازاولويت های امام خميني (ره) براي برقراري و تحكيم روابط خارجي، كشورهاي اسلامي بودند . براساس تفكر ايشان اتحاد ميان كشورهاي اسلامي با یک رویکرد اخلاقی ضرورت داشت واين اتحاد تنها در سايه برقراري وتقويت روابط ممكن مي گرديد از نظر امام، ارتباطاتي كه مبناي اخلاقی و اعتقادي داشته باشد با دوام تر خواهد بود. توجه به مشتركات، از توصيه هاي اخلاقی ايشان جهت ایجاد تفاهم با کشورهای اسلامی بود. امام خمینی(ره) همواره به اصحاب دیپلماسی ونمايندگان نظام در خارج توصيه مي فرمودند كه بر مشتركات خود با ملل اسلامی تاكيد كنيد چرا که اين سياست يعني توجه به اشتراكات همواره موجب تقويت دوستي ها و كاهش اختلافات مي گردد. از نگاه ایشان هدف اصلي تقويت ارتباطات با كشورهاي مسلمان، افزايش تفاهم بين آنها ومتحد ساختن ايشان درمقابل زورگويان و مستكبران بين المللي وبه عبارت ديگر تقويت نهضت بيداري اسلامي بود. ايشان مي فرمودند از موضع قدرت عظيم، دست پر بركت و قدرتمند خود را براي دوستي وبرادري ايماني پيش تمام مسلمين خصوصاً ملتها ودولت هاي منطقه وهمسايه دراز مي كنم يا در فراز ديگري مسئولين سياست خارجي را موظف به در اولويت قراردادن ارتباط با كشورهاي اسلامي كرده و مي فرمودند كوشش داشته باشيد در بهتر كردن روابط باكشورهاي اسلامي ودر بيداركردن دولتمردان ، و دعوت به وحدت، واتحاد كنيد
۳ـ نقش دین و اخلاق در جنگ و صلح- صاحبان اندیشه سیاسی در جهان به کرات در مورد نقش اخلاق در مقابله با وقوع جنگ و استقرار صلح بحث کرده اند.در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) این اصل پذیرفته شده که دین و اخلاق می‌توانند در جلوگیری از جنگ یا برقراری صلح نقش ایفا کرده و حتی برای پیشگیری از جنگ‌ها استراتژی ارائه کنند.در اسلام ناب محمدی(ص) که از سوی امام معرفی شده است، هدف اساسی توسعه همبستگی اخلاقی در امور بین‌المللی است که این امر به پایداری صلح کمک می کند. این اصل رویکرد بین‌المللی دارد و به عبارتی در سطح بین‌المللی یک جهان اندیشی اخلاقی را معرفی می کند.در این جهان اندیشی، نهادهای بین‌المللی باید این اصول اخلاقی فراگیر را به رسمیت شناخته و اخلاقی عمل نمایند.. این نظریه بر این باور است که در فرآیند حل نزاع‌ها در نهادهای بین‌المللی باید به یک همبستگی اخلاقی برسیم و نحوه رسیدن به این اصول جهان شمول اخلاقی را مطرح کنیم. اگر این اصول مورد توجه و مبنای عمل قرار گیرد می‌توان به هم‌زیستی اخلاقی در عرصه بین‌الملل رسید. از نگاه امام خمینی(ره) برای جلوگیری از جنگ،بحث تعالیم ادیان توحیدی باید مبنا قرار گیرد. این تعالیم می‌تواند آن اصول اخلاقی فراگیر دینی را تبیین کند و مبنایی جهت حفظ دوستی بین ملتها باشد. امام صلح و زندگی مسالمت آمیز با مردم دنیا را با زندگی در بین مردم جهان می آمیزند و می گویند::
ما صلح می خواهیم. ما با همه مردم دنیا صلح می خواهیم باشیم. ما می خواهیم مسالمت با همه دنیا داشته باشیم. ما می خواهیم در بین مردم دنیا زندگی بکنیم.[۱] ایشان در در جای دیگری می فرمایند: ما با همه دولت ها به طور مدارا رفتار می کنیم و هیچ وقت میل نداریم که با خشونت رفتار کنیم.[۲]
حضرت امام در جای دیگری با نفی بعد مسافت در ارتباطات ملت ها می گویند: باید روابط بن ملت ها بر پایه مسائل معنوی باشد و در این رابطه بعد مسافت تاثیری ندارد و چه بسا کشورهایی که همجوار هستند اما رابطه معنوی بین آنها نیست؛ بنابراین روابط دیگر هم نمی تواند مثمر ثمر باشد. ما روابطمان با کشورها بنا بر مبانی اسلام خواهد بود. [۳]
در مجموع این رویکرد اخلاقی، حاکی از آن است که اولویت اصلی در ديپلماسي امام خمینی ، انجام مذاکره براي حل اختلاف با دشمنان قبل از استفاده از جنگ بوده است.با این نگاه عوامل اجرای دیپلماسی و فرستادگان نیز موظف بوده اند با ارائه راهكار براي جلوگيري از بروز تخاصم تلاش نمایند. جلوگيري از جنگ، برقراري ارتباطات صلح آمیز ، انجام اقدامات مسالمت جويانه براي حل اختلاف با دشمنان وتقدم مذاكره بر جنگ بوده است. در واقع از نظر ایشان وظيفه اصلي دیپلماسی و فرستادگان، اتخاذ تدابير لازم و ارائه مشورت¬ها و راهكارهاي اجرائي براي جلوگيري از بروز تخاصم بوده و در این روند تمسك به راهكارهاي مسالمت¬جويانه بر اقدام به جنگ و جهاد بر عليه متخاصمان اولويت داشته است.
۴- نفی و اجتناب از ابزار غیراخلاقی برای رسیدن به هدف- امام درارتباط با کشور ها نیز اهداف و خط مشی هایی سازگار با اخلاق و شریعت اسلام را در نظر داشتند و هر ابزاری را برای رسیدن به اهداف مشروع و مجاز نمی شمردند. با این نگاه اخلاقی،ظلم و تجاوز، قتل و غارت، نقض عهد و پیمان و امثال اینها ممنوع بود .امام می فرمودند ملت ایران پیرو مکتبی است که برنامه های آن مکتب خلاصه می شود در دو کلمۀ لا تَظلِمون و لا تُُظلَمون. خودادری از عمل متقابل به هنگام بمباران مناطق غیر نظامی و شهرها توسط ارتش صدام در دوران دفاع مقدس،نشانگر وفادار یامام خمینی(ره) به اصول اخلاقی خود حتی در زمان جنگ می باشد.
۵ـ روابط صلح آمیز متقابل با دول جهان- درجهان امروز هيچ كشوري نمي تواند در انزوا وبدون برقراري ارتباط با كشورهاي ديگر نيازهاي خود را تامين كند و عقل سياسي ايجاب مي كند كه ارتباطات جهاني افزايش يابد ، روابط منطقه اي رشد پيدا كند ومناسبات دوجانبه تقويت گردد. امام با حفظ استقلال نظام و با توصیه به روش های اخلاقی و صادقانه، ارتباط با خارج از كشور وبرقراري روابط با كشورهاي جهان را توصيه مي نمودند.ایشان ارتباط با جهان خارج را موجب توسعه سياسي و تقويت بنيه اقتصادي كشور دانسته و ارتباطات فرهنگي وايدئولوژيك با ديگر كشورها بخصوص ممالك اسلامي را موجب افزايش تفاهم وهمگرائي وتعامل ميان ملت ها تلقي مي نمودند. بر مبنای این نگاه اخلاقی،حضرت امام در توصيه هاي خود به مسئولين وزارت امورخارجه همواره بر ضرورت رعايت احترام متقابل، رعايت استقلال كشورها و مراعات موازين انساني و مداخله نكردن در امور داخلي کشورها تاكيد مي نمودند و در واقع سياست تعامل با جهان را امري مبتني بر عقل وشرع و متناسب با اصول كشورداري مي دانستند. ايشان در فرازي از سخنان خود مي فرمايند:
اسلام با همه كشورهائي كه در جهان هستند مي خواهد كه دوست باشد و دولت اسلامي با همه ملتها و با همه دولتها مي خواهد كه تفاهم و ارتباط صحيح داشته باشد درصورتيكه آنها متقابلاً احترام دولت اسلامي را مراعات كنند. امام خمینی (ره) با تاكيد بر احترام متقابل و نفي توسعه‌طلبي ،ایجاد ارتباط با كشورها و ملل ديگر را توصیه مي¬كردند و بر این اساس برنامة دولت اسلامي آن بود كه با همة ملت¬ها و دولت¬ها ارتباط صحيح و همراه با تفاهم داشته باشد. آن حضرت تقویت ارتباطات را موجب شناخت اسلام توسط ملل جهان و صدور پيام فرهنگي، معنوي و انسان¬ساز الهي به سرزمين¬هاي دور تلقي مي¬نمودند. ايشان ضمن اعلام اينكه دولت اسلامي درصدد سلطه در جهان نيست، بر ضرورت معرفي ارزش¬هاي ديني و تحبيب قلوب ملت¬ها تاكید داشتند و در اين ميان نقش دیپلماسی و نماينده¬ها در تحقق اهداف سياست خارجي را مهم و موثرمی پنداشتند.
۶ـ رویکرد اخلاقی در سیاست خارجی- در ديپلماسي جهان حاضر ،دولتها بخصوص در مواجهه با بحران¬، ناگزير به اتخاذ شیوه های غیراخلاقی می شوند ولي امام خمینی در سخت¬ترين شرايط، شيوه اصولي و ارزشی خود را حفظ می کردند. امام با این رویکر اخلاقی، قایل به این بود که اسلام برای همه و دلسوز برای بشر است و ما همه تابع اسلام و دلسوز برای بشر هستیم. به این معنا که ما با هیچ ملتی بد نیستیم اسلام آمده بود برای تمام ملل برای ناس... ما اعلام می کنیم که نظر تجاوز به هیچ یک از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نداریم...[۴]. از سوی دیگرشيوه ديپلماسی فعلي جهان معمولاً بر تحريف سخن طرف مقابل، جوسازي كردن و وي را در تنگنا قراردادن استوار است ولي امام خمینی در اين تعامل انصاف را از دست نداده و برای دستيابی به هدف، از ارعاب طرف مقابل اجتناب می¬نمايد.در واقع شيوه امام خمینی در برخورد با ملل دیگر براساس صداقت،اخلاق و احترام بوده است.
وقتی خبرنگار مجله آمریکایی تایمز از ایشان می پرسد که در جمهوری اسلامی به طور کلی سیاست خارجی شما چگونه خواهد بود امام در پاسخ می فرمایند:
جمهوری اسلامی ما با تمام ممالک روابط حسنه دارد و احترام متقابل قایل است در صورتی که آنها هم احترام متقابل قایل باشند.
امام در پاسخ خبرنگاری که از ایشان سوال کرده بود که سیاست خارجی جمهوری اسلامی به ویژه در رابطه با ابرقدرت ها چه خواهد بود فرموده اند:
سیاست دولت اسلامی حفظ استقلال آزادی ملت و دولت و کشور و احترام متقابل بعد از استقلال تمام خواهد بود و فرقی بین ابر قدرت ها و غیر آنها نیست.[۶]
با اتکا به این اصول اخلاقی،امام در جای دیگری می فرمایند:
باید روابط بین ملت ها بر پایه مسائل معنوی باشد. ما روابطمان با کشورها بنا بر مبانی اسلام خواهد بود.[۷] پاسخ امام حتی در ارتباط با رابطه با آمریکا نیز با یک رویکرد اخلاقی همراه است.ایشان در پاسخ به اين سئوال كه تاكي سردي روابط بين دو كشور وجود خواهد داشت می فرمایند تا وقتي كه آمریکا آدم بشود يعني روشهاي غلط خود در برخورد با ديگران و با جمهوري اسلامي ايران را تصحيح كند.
۷- توصیه به دستگاه ديپلماسي برای حركت در سير الي الله- وزارت امورخارجه كه متولي سياست خارجي كشور است جايگاه ويژه اي در نظام دارد و به قول مقام معظم رهبري اين وزارتخانه نيمي از دولت است و باتوجه به اين اهميت حضرت امام نيز عنايت خاصي به اين وزارتخانه داشتند و هرسال حداقل يكبار پرسنل اين وزارتخانه را به حضور پذيرفته و رهنمودهای اخلاقی ارائه مي فرمودند ايشان در وهله اول معمولا همه را به تقواي الهي ، خودسازي ، تهذيب نفس و اخلاق فرا مي خواندند. امام مي فرمودند :
« وزارتخارجه تنها وزارتخانه اي است كه با اسلامي شدنش بيشتر از ساير وزارتخانه ها مي تواند موجوديت اسلامي ما را به خارج نشان دهد وبعكس صدماتي كه به اين كشور ممكن است وارد آيد ودر سابق از ناحيه سفارتخانه هاي خارجي در اينجا و سفارتخانه هاي ما در خارج بر كشور وارد شده بيشتر از ديگران است»
امام همواره دستگاه ديپلماسي را به حركت در سير الي الله تشويق كرده و مي فرمودند وقتي شما در راه مستقيم قرار گرفتيد به مقصد مي رسيد امام حركت در سير الهي را به معناي گوشه نشيني و انزوا ندانسته و حركت هاي سياسي واجتماعي مبتني بر اصول اسلامي را همان حركت در مسير الهي دانسته وبه همين دليل به حفظ استقلال نظام نيز با همين ديدگاه معنوي معتقد بودند.
امید است که کارگزاران سیاست خارجی همواره آموزه های اخلاقی بخصوص در عرصه دیپلماتیک را مد نظر قرار داده و عملیاتی نمایند.انشالله
محسن پاک آیین
--------------------------------------------------------------------------------
[۱] - بیانات امام خمینی در جمع آقایان سیدعلی خامنه ای و...، ۱۳۶۴، صحیفه نور ج ۱۹ ص
[۲] - بیانات امام خمینی در جمع گروهی از پرسنل وزارت راه و ترابری (۶۲ ۵ ۱۱) صحیفه نور ج ۱۸ ص ۵۶
[۳] - ـ بیانات امام خمینی در جمع کارمندان و کارکنان شهرداری اهواز، ۱۷/۸/۵۸، صحیفه نور، ج ۱۰ ص ۱۶۵
[۴] - آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آرای امام خمینی ،تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۴، ص ۴۰۹ ـ۴۰۷
[۵] - مصاحبه خبرنگار مجله آمریکایی تایمز ، صحیفه نور ج ۲۲ ص ۱۵۶
[۶] - مصاحبه امام خمینی با خبرنگاران برزیل انگلیس تایلند و... ، صحیفه نور ج ۳ ص ۸۹
[۷] - ـ بیانات امام خمینی در جمع هیات نیوزیلندی، ۳۱/۳/۵۸، صحیفه نور ج ۷ ص ۱۶۴
ويليام كريستول از پيشروان نومحافظه كاري وشاگرد اشتراوس، نیز با یک نگاه غیر اخلاقی معتقد است كه شاخصه هاي عمده اي وجود دارد كه نشان مي دهد، انسان هنـوز هـم جنـگ را دوست دارد بنابراين به راحتي مي توان فرد را از خوشي هاي حيواني مدنظر جامعه ليبرال رهانيد وبه سوي جنگ هدايت كرد. دراين تفكر ارزش هاي آمريكائي به هدف نهائي بشريت تبديل مي شوند وبشر دراين دوره به آن چنان تكاملي مي رسد كه از گزينه هاي اخلاقی ومتافيزيكي بي نياز مي گردد.
اما بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره) ،با الهام از آموزه های اسلامی، از همان آغاز مبارزه و بخصوص پس از پانزده جوزا(خرداد) ۱۳۴۲ ، در درس های اخلاقی خویش، ، راه های مبارزه با استبداد و استکبار را نیز آموزش می دادند. به همین دلیل بود که عوامل رژیم شاه درس های اخلاق ایشان را تعطیل کردند. امام با ترویج اندیشه های سیاسی نوین ومبتنی بر شرع، توانست بر خلاف آموزه های زمان که سیاست را امری بشری و عقلی و در نتیجه غیر دینی معرفی می نمود، دین،اخلاق و معنویت را به عنوان یک ارزش وارد مفاهیم سیاسی کند.از دید امام ، احکام اخلاقی و سیاسی اسلام منفک از یکدیگر نبوده وهماهنگی اخلاق و سیاست،لازمه تاسیس حکومت اسلامی می باشد. برای نمونه حکم مومنین برادر هستند نه تنها حکمی اجتماعی و سیاسی بلکه یک حکم اخلاقی نیز هست. در کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه، امام خمینی(ره) به نقش حکومت در ایجاد امنیت و جلوگیری از فساد اخلاقی اشارات مهمی دارند.امام بیش از تاکید بر تقدم اخلاق بر سیاست، از تعامل این دو با یکدیگر سخن بگوبد. اوج این پیوند در نظریه ولایت فقیه امام نمایان می گردد که برخاسته از مبانی عقلی و دینی است و شایستگی سیاسی و اخلاقی را به یک میزان در تعیین ولی فقیه موثر نشان می دهد.
نگاه حضرت امام به سياست خارجي يك نگاه ايدئولوژيك است. در واقع توجه به مبانی اخلاقی در سیاست،بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ،در عرصه های مختلف از جمله سیاست خارجی نیز جلوه داشت و نهادهای مرتبط با امور دیپلماتیک کشور نیز موظف به مراعات امور اخلاقی و ترویج آن شدند. بر اساس مبانی اخلاقی، سیاست خارجی امام خمینی(ره) بر حفظ صلح و امنیت بین-المللی، عدم تجاوز به خاک کشورها ، حسن همجواری با همسایگان وتقویت همکاری با دولت¬ها بر مبنای احترام متقابل قرار داشت.
در واقع از دید امام خمینی(ره)، سیاست خارجی صحنه برخورد و تعامل واقع-گرایی و آرمان¬گرایی است. از یكسو، انقلاب اسلامی، یك تحول اعتقادی و اخلاقی بود و آرمانها و اهداف مكتبی خود را به دنبال داشت و از سوی دیگر محدوده جغرافيايي ایران محدودیت¬ها و فرصت¬های واقعی خود را دارا بود.
سیاست خارجی امام خمینی(ره) ، علیرغم جوانی، بواسطه اصول اعتقادي، اهداف عظیم و والایی را در عرصه¬ای به وسعت سراسر جهان پیش روی خود داشت. اين نظام متكی بر ایدئولوژی، چاره¬ای جز تلفیق واقع¬گرایی و آرمان-خواهی نداشت تا علاوه بر حفظ و پیشرفت خود، در مسیر تحقق خواست¬های نهایی آرمان¬هایش نیز كوشش كند. در دیپلماسی امام، اخلاق که برگرفته از اعتقادات اسلامی بود در شكل¬گيري سياست خارجي نقشی موثر داشت.
مي¬توان موارد زير را از جمله اهداف سیاست خارجی ایران و از آموزه های امام خمینی(ره) دانست.این اهداف دارای یک رویکرد اخلاقی نیز بود.
۱ـ معرفی انقلاب اسلامی یا صدور انقلاب
۲ـ ائتلاف و اتحاد ملل مسلمان
۳ـ نقش دین و اخلاق در جنگ و صلح
۴ـ نفی و اجتناب از ابزار غیراخلاقی برای رسیدن به هدف
۵ـ روابط صلح آمیز متقابل با دول جهان
۶ـ صداقت و وفای به عهد در سیاست خارجی
۷- توصیه به دستگاه ديپلماسي برای حركت در سير الي الله
۱- معرفی انقلاب اسلامی - امام خمینی(ره) معرفی انقلاب اسلامی یا صدور انقلاب را به این معنا می دانستند که صدور اسلام به اين است كه اخلاق اسلامي، آداب اسلامي، اعمال اسلامي آنجا طوري باشد كه مردم توجه به آن بكنند آشنا كنيد مردم را به اسلام وبه انقلاب اسلامي و انقلاب اسلامي ، صدور آن وقت است كه اسلام ، حقايق اسلام، اخلاق اسلامي، اخلاق انساني رشد پيدا بكند. حضرت امام براين اعتقاد بودند که رمز صدور انقلاب اسلامي ومعنويت آن تطبيق اين مكتب با اخلاق و فطرت انساني است ايشان معتقد بودند كه صدور انقلاب اسلامي وحمايت از مستضعفين به معناي جنگ طلبي واعمال زور و به عبارتي دخالت در امور داخلي ديگران نيست بلكه معرفي وترويج ارزش هاي ديني والهي است كه منجر به ارتقاي روحيه ظلم ستيزي و شناخت حق از باطل و تقويت جبهه حق مي گردد. امام خميني تبليغ با شیوه های اخلاقی را موجب روي آوردن ملل مظلوم به سوي اين مكتب انسان ساز پنداشته و معتقد بودند جمهوري اسلامي ايران قابليت الگوشدن براي كشورهاي ديگر را دارد. ایشان می فرمودند بايد مسئولين اهتمام ورزيده واين كشور را به عنوان الگو به جهان معرفي نمايند ودراين صورت است كه ملل جهان بخصوص مسلمانان از اين الگو و اسوة حسنه حمايت كرده وسيره نظام اسلامي را در كشور خود نيز پياده مي نمايند. به گرباچف رئیس جمهور شوروی سابق، نمونه ا¬ی بارز از توجه حضرت امام به معرفی معارف اسلام بود.
۲- ائتلاف و اتحاد ملل مسلمان – یکی ازاولويت های امام خميني (ره) براي برقراري و تحكيم روابط خارجي، كشورهاي اسلامي بودند . براساس تفكر ايشان اتحاد ميان كشورهاي اسلامي با یک رویکرد اخلاقی ضرورت داشت واين اتحاد تنها در سايه برقراري وتقويت روابط ممكن مي گرديد از نظر امام، ارتباطاتي كه مبناي اخلاقی و اعتقادي داشته باشد با دوام تر خواهد بود. توجه به مشتركات، از توصيه هاي اخلاقی ايشان جهت ایجاد تفاهم با کشورهای اسلامی بود. امام خمینی(ره) همواره به اصحاب دیپلماسی ونمايندگان نظام در خارج توصيه مي فرمودند كه بر مشتركات خود با ملل اسلامی تاكيد كنيد چرا که اين سياست يعني توجه به اشتراكات همواره موجب تقويت دوستي ها و كاهش اختلافات مي گردد. از نگاه ایشان هدف اصلي تقويت ارتباطات با كشورهاي مسلمان، افزايش تفاهم بين آنها ومتحد ساختن ايشان درمقابل زورگويان و مستكبران بين المللي وبه عبارت ديگر تقويت نهضت بيداري اسلامي بود. ايشان مي فرمودند از موضع قدرت عظيم، دست پر بركت و قدرتمند خود را براي دوستي وبرادري ايماني پيش تمام مسلمين خصوصاً ملتها ودولت هاي منطقه وهمسايه دراز مي كنم يا در فراز ديگري مسئولين سياست خارجي را موظف به در اولويت قراردادن ارتباط با كشورهاي اسلامي كرده و مي فرمودند كوشش داشته باشيد در بهتر كردن روابط باكشورهاي اسلامي ودر بيداركردن دولتمردان ، و دعوت به وحدت، واتحاد كنيد
۳ـ نقش دین و اخلاق در جنگ و صلح- صاحبان اندیشه سیاسی در جهان به کرات در مورد نقش اخلاق در مقابله با وقوع جنگ و استقرار صلح بحث کرده اند.در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) این اصل پذیرفته شده که دین و اخلاق می‌توانند در جلوگیری از جنگ یا برقراری صلح نقش ایفا کرده و حتی برای پیشگیری از جنگ‌ها استراتژی ارائه کنند.در اسلام ناب محمدی(ص) که از سوی امام معرفی شده است، هدف اساسی توسعه همبستگی اخلاقی در امور بین‌المللی است که این امر به پایداری صلح کمک می کند. این اصل رویکرد بین‌المللی دارد و به عبارتی در سطح بین‌المللی یک جهان اندیشی اخلاقی را معرفی می کند.در این جهان اندیشی، نهادهای بین‌المللی باید این اصول اخلاقی فراگیر را به رسمیت شناخته و اخلاقی عمل نمایند.. این نظریه بر این باور است که در فرآیند حل نزاع‌ها در نهادهای بین‌المللی باید به یک همبستگی اخلاقی برسیم و نحوه رسیدن به این اصول جهان شمول اخلاقی را مطرح کنیم. اگر این اصول مورد توجه و مبنای عمل قرار گیرد می‌توان به هم‌زیستی اخلاقی در عرصه بین‌الملل رسید. از نگاه امام خمینی(ره) برای جلوگیری از جنگ،بحث تعالیم ادیان توحیدی باید مبنا قرار گیرد. این تعالیم می‌تواند آن اصول اخلاقی فراگیر دینی را تبیین کند و مبنایی جهت حفظ دوستی بین ملتها باشد. امام صلح و زندگی مسالمت آمیز با مردم دنیا را با زندگی در بین مردم جهان می آمیزند و می گویند::
ما صلح می خواهیم. ما با همه مردم دنیا صلح می خواهیم باشیم. ما می خواهیم مسالمت با همه دنیا داشته باشیم. ما می خواهیم در بین مردم دنیا زندگی بکنیم.[۱] ایشان در در جای دیگری می فرمایند: ما با همه دولت ها به طور مدارا رفتار می کنیم و هیچ وقت میل نداریم که با خشونت رفتار کنیم.[۲]
حضرت امام در جای دیگری با نفی بعد مسافت در ارتباطات ملت ها می گویند: باید روابط بن ملت ها بر پایه مسائل معنوی باشد و در این رابطه بعد مسافت تاثیری ندارد و چه بسا کشورهایی که همجوار هستند اما رابطه معنوی بین آنها نیست؛ بنابراین روابط دیگر هم نمی تواند مثمر ثمر باشد. ما روابطمان با کشورها بنا بر مبانی اسلام خواهد بود. [۳]
در مجموع این رویکرد اخلاقی، حاکی از آن است که اولویت اصلی در ديپلماسي امام خمینی ، انجام مذاکره براي حل اختلاف با دشمنان قبل از استفاده از جنگ بوده است.با این نگاه عوامل اجرای دیپلماسی و فرستادگان نیز موظف بوده اند با ارائه راهكار براي جلوگيري از بروز تخاصم تلاش نمایند. جلوگيري از جنگ، برقراري ارتباطات صلح آمیز ، انجام اقدامات مسالمت جويانه براي حل اختلاف با دشمنان وتقدم مذاكره بر جنگ بوده است. در واقع از نظر ایشان وظيفه اصلي دیپلماسی و فرستادگان، اتخاذ تدابير لازم و ارائه مشورت¬ها و راهكارهاي اجرائي براي جلوگيري از بروز تخاصم بوده و در این روند تمسك به راهكارهاي مسالمت¬جويانه بر اقدام به جنگ و جهاد بر عليه متخاصمان اولويت داشته است.
۴- نفی و اجتناب از ابزار غیراخلاقی برای رسیدن به هدف- امام درارتباط با کشور ها نیز اهداف و خط مشی هایی سازگار با اخلاق و شریعت اسلام را در نظر داشتند و هر ابزاری را برای رسیدن به اهداف مشروع و مجاز نمی شمردند. با این نگاه اخلاقی،ظلم و تجاوز، قتل و غارت، نقض عهد و پیمان و امثال اینها ممنوع بود .امام می فرمودند ملت ایران پیرو مکتبی است که برنامه های آن مکتب خلاصه می شود در دو کلمۀ لا تَظلِمون و لا تُُظلَمون. خودادری از عمل متقابل به هنگام بمباران مناطق غیر نظامی و شهرها توسط ارتش صدام در دوران دفاع مقدس،نشانگر وفادار یامام خمینی(ره) به اصول اخلاقی خود حتی در زمان جنگ می باشد.
۵ـ روابط صلح آمیز متقابل با دول جهان- درجهان امروز هيچ كشوري نمي تواند در انزوا وبدون برقراري ارتباط با كشورهاي ديگر نيازهاي خود را تامين كند و عقل سياسي ايجاب مي كند كه ارتباطات جهاني افزايش يابد ، روابط منطقه اي رشد پيدا كند ومناسبات دوجانبه تقويت گردد. امام با حفظ استقلال نظام و با توصیه به روش های اخلاقی و صادقانه، ارتباط با خارج از كشور وبرقراري روابط با كشورهاي جهان را توصيه مي نمودند.ایشان ارتباط با جهان خارج را موجب توسعه سياسي و تقويت بنيه اقتصادي كشور دانسته و ارتباطات فرهنگي وايدئولوژيك با ديگر كشورها بخصوص ممالك اسلامي را موجب افزايش تفاهم وهمگرائي وتعامل ميان ملت ها تلقي مي نمودند. بر مبنای این نگاه اخلاقی،حضرت امام در توصيه هاي خود به مسئولين وزارت امورخارجه همواره بر ضرورت رعايت احترام متقابل، رعايت استقلال كشورها و مراعات موازين انساني و مداخله نكردن در امور داخلي کشورها تاكيد مي نمودند و در واقع سياست تعامل با جهان را امري مبتني بر عقل وشرع و متناسب با اصول كشورداري مي دانستند. ايشان در فرازي از سخنان خود مي فرمايند:
اسلام با همه كشورهائي كه در جهان هستند مي خواهد كه دوست باشد و دولت اسلامي با همه ملتها و با همه دولتها مي خواهد كه تفاهم و ارتباط صحيح داشته باشد درصورتيكه آنها متقابلاً احترام دولت اسلامي را مراعات كنند. امام خمینی (ره) با تاكيد بر احترام متقابل و نفي توسعه‌طلبي ،ایجاد ارتباط با كشورها و ملل ديگر را توصیه مي¬كردند و بر این اساس برنامة دولت اسلامي آن بود كه با همة ملت¬ها و دولت¬ها ارتباط صحيح و همراه با تفاهم داشته باشد. آن حضرت تقویت ارتباطات را موجب شناخت اسلام توسط ملل جهان و صدور پيام فرهنگي، معنوي و انسان¬ساز الهي به سرزمين¬هاي دور تلقي مي¬نمودند. ايشان ضمن اعلام اينكه دولت اسلامي درصدد سلطه در جهان نيست، بر ضرورت معرفي ارزش¬هاي ديني و تحبيب قلوب ملت¬ها تاكید داشتند و در اين ميان نقش دیپلماسی و نماينده¬ها در تحقق اهداف سياست خارجي را مهم و موثرمی پنداشتند.
۶ـ رویکرد اخلاقی در سیاست خارجی- در ديپلماسي جهان حاضر ،دولتها بخصوص در مواجهه با بحران¬، ناگزير به اتخاذ شیوه های غیراخلاقی می شوند ولي امام خمینی در سخت¬ترين شرايط، شيوه اصولي و ارزشی خود را حفظ می کردند. امام با این رویکر اخلاقی، قایل به این بود که اسلام برای همه و دلسوز برای بشر است و ما همه تابع اسلام و دلسوز برای بشر هستیم. به این معنا که ما با هیچ ملتی بد نیستیم اسلام آمده بود برای تمام ملل برای ناس... ما اعلام می کنیم که نظر تجاوز به هیچ یک از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نداریم...[۴]. از سوی دیگرشيوه ديپلماسی فعلي جهان معمولاً بر تحريف سخن طرف مقابل، جوسازي كردن و وي را در تنگنا قراردادن استوار است ولي امام خمینی در اين تعامل انصاف را از دست نداده و برای دستيابی به هدف، از ارعاب طرف مقابل اجتناب می¬نمايد.در واقع شيوه امام خمینی در برخورد با ملل دیگر براساس صداقت،اخلاق و احترام بوده است.
وقتی خبرنگار مجله آمریکایی تایمز از ایشان می پرسد که در جمهوری اسلامی به طور کلی سیاست خارجی شما چگونه خواهد بود امام در پاسخ می فرمایند:
جمهوری اسلامی ما با تمام ممالک روابط حسنه دارد و احترام متقابل قایل است در صورتی که آنها هم احترام متقابل قایل باشند.
امام در پاسخ خبرنگاری که از ایشان سوال کرده بود که سیاست خارجی جمهوری اسلامی به ویژه در رابطه با ابرقدرت ها چه خواهد بود فرموده اند:
سیاست دولت اسلامی حفظ استقلال آزادی ملت و دولت و کشور و احترام متقابل بعد از استقلال تمام خواهد بود و فرقی بین ابر قدرت ها و غیر آنها نیست.[۶]
با اتکا به این اصول اخلاقی،امام در جای دیگری می فرمایند:
باید روابط بین ملت ها بر پایه مسائل معنوی باشد. ما روابطمان با کشورها بنا بر مبانی اسلام خواهد بود.[۷] پاسخ امام حتی در ارتباط با رابطه با آمریکا نیز با یک رویکرد اخلاقی همراه است.ایشان در پاسخ به اين سئوال كه تاكي سردي روابط بين دو كشور وجود خواهد داشت می فرمایند تا وقتي كه آمریکا آدم بشود يعني روشهاي غلط خود در برخورد با ديگران و با جمهوري اسلامي ايران را تصحيح كند.
۷- توصیه به دستگاه ديپلماسي برای حركت در سير الي الله- وزارت امورخارجه كه متولي سياست خارجي كشور است جايگاه ويژه اي در نظام دارد و به قول مقام معظم رهبري اين وزارتخانه نيمي از دولت است و باتوجه به اين اهميت حضرت امام نيز عنايت خاصي به اين وزارتخانه داشتند و هرسال حداقل يكبار پرسنل اين وزارتخانه را به حضور پذيرفته و رهنمودهای اخلاقی ارائه مي فرمودند ايشان در وهله اول معمولا همه را به تقواي الهي ، خودسازي ، تهذيب نفس و اخلاق فرا مي خواندند. امام مي فرمودند :
« وزارتخارجه تنها وزارتخانه اي است كه با اسلامي شدنش بيشتر از ساير وزارتخانه ها مي تواند موجوديت اسلامي ما را به خارج نشان دهد وبعكس صدماتي كه به اين كشور ممكن است وارد آيد ودر سابق از ناحيه سفارتخانه هاي خارجي در اينجا و سفارتخانه هاي ما در خارج بر كشور وارد شده بيشتر از ديگران است»
امام همواره دستگاه ديپلماسي را به حركت در سير الي الله تشويق كرده و مي فرمودند وقتي شما در راه مستقيم قرار گرفتيد به مقصد مي رسيد امام حركت در سير الهي را به معناي گوشه نشيني و انزوا ندانسته و حركت هاي سياسي واجتماعي مبتني بر اصول اسلامي را همان حركت در مسير الهي دانسته وبه همين دليل به حفظ استقلال نظام نيز با همين ديدگاه معنوي معتقد بودند.
امید است که کارگزاران سیاست خارجی همواره آموزه های اخلاقی بخصوص در عرصه دیپلماتیک را مد نظر قرار داده و عملیاتی نمایند.انشالله
محسن پاک آیین
--------------------------------------------------------------------------------
[۱] - بیانات امام خمینی در جمع آقایان سیدعلی خامنه ای و...، ۱۳۶۴، صحیفه نور ج ۱۹ ص
[۲] - بیانات امام خمینی در جمع گروهی از پرسنل وزارت راه و ترابری (۶۲ ۵ ۱۱) صحیفه نور ج ۱۸ ص ۵۶
[۳] - ـ بیانات امام خمینی در جمع کارمندان و کارکنان شهرداری اهواز، ۱۷/۸/۵۸، صحیفه نور، ج ۱۰ ص ۱۶۵
[۴] - آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آرای امام خمینی ،تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۴، ص ۴۰۹ ـ۴۰۷
[۵] - مصاحبه خبرنگار مجله آمریکایی تایمز ، صحیفه نور ج ۲۲ ص ۱۵۶
[۶] - مصاحبه امام خمینی با خبرنگاران برزیل انگلیس تایلند و... ، صحیفه نور ج ۳ ص ۸۹
[۷] - ـ بیانات امام خمینی در جمع هیات نیوزیلندی، ۳۱/۳/۵۸، صحیفه نور ج ۷ ص ۱۶۴
منبع : خبرگزاری صدای افغان(آوا) - سرویس بین الملل
