منشور اخلاق رسانه‌ای، از نگاه حضرت امام خامنه ای

صحبت های حضرت امام خامنه ای همان طوری که دردیگرعرصه ها چراغ راه امت اسلامی است در حوزه رسانه ها ومطبوعات نیز راهگشا وهدایت گراست.
خبرگزاری صدای افغان(آوا) به نقل از پایگاه اطلاع رسانی اتحادیه رادیو وتلویزیون های اسلامی در این زمینه، مجموعه‏ای از بیانات حضرت امام خامنه ای را طی سال 1369 تا 1389 با عنوان "منشور اخلاق رسانه‏ای" گردآوری کرده که قبلا در سه شماره به تاریخ های 12، 15 و21 حمل سال 1390 در خبرگزاری صدای افغان(آوا) انعکاس داشته است. به دلیل درخواست مخاطبان و استقبال بیش از پیش خوانندگان و اهمیت موضوع درشرایط کنونی، یک بار دیگر این مجموعه بیانات بازنشر می شوند. امید است که مورد استفاده بهینه قراربگیرد.

مطبوعات و رسانه‌ها:
* مؤثرترین سلاح بین‏المللی علیه دشمنان و مخالفان سلاح تبلیغات است. سلاح ارتباطات رسانه‏ای است. امروز این قوی‏ترین سلاح است و از بمب اتم هم بدتر و خطرناک‏تر است.(پس باید مراقب بود).

* من مطبوعات را یک پدیده‏ی ضروری و لازم و اجتناب‏ناپذیر برای جامعه‏ی خودمان و هر جامعه‏ای می‏دانم. بنده برای مطبوعات سه وظیفه قائلم:

1 - نقد و نظارت.

2 - اطلاع رسانی صادقانه و شفاف.

3 - طرح و تبادل آراء و افکار در جامعه.

وظیفه‏ی اول؛ نقد و نظارت:
تعریف نقد و اتنقاد:
* نقد یعنی عیار سنجی، یعنی :
* یک چیز خوب را، آدم ببیند خوب است؛
* یک چیز بد را نیز ببیند؛
* و بعد جمع‏بندی کند.
جمع‏بندی کار یک مجموعه هم آن وقتی است که ضعف‏ها و قوت‏ها را منصفانه کنار همدیگر قرار بدهد.
انتقاد معنایش این است که هر انسانی بنشیند عیارسنجی کند:
* ببیند نقطه‌ی ضعف کجاست؛
* ببیند نقطه‌ی قوّت کجاست؛
* بعد ببیند این نقطه‌ی ضعف - اگر می‌تواند علّت‏یابی کند- به کجا برمی‌گردد، سراغ آن‌جا برود؛ یعنی آن ریشه را پیدا کند، اصل را پیدا کند. اگر این کار انجام شد، درست است.
اگر انتقاد به معنای عیب‏جویی باشد:
1 - نه چیز خوبی است؛
2 - نه خیلی هنر زیادی می‏خواهد؛
3 - نه خیلی اطلاعات می‏خواهد؛ بلکه انسان با بی‏اطلاعی بهتر هم می‏تواند انتقاد کند.
4 - انتقاد به معنای عیب‏جویی اصلاً هیچ لطفی ندارد، هیچ فایده‏ای هم ندارد.


تفاوت نقد کردن و نق زدن:

* فرق است بین نقد کردن و نق زدن:
الف) نقد کردن یعنی:
* یک نکته‏ی تاریک را گفتن،
* و با جنبه‏ای مثبت به جنگ آن رفتن،
* و برآن فایق آمدن.
ب) نق زدن یعنی:
* یک نکته‏ی منفی را گرفتن،
* و مدام آن‏را تکرار کردن،
* و سیاه نمایی کردن،
* و یأس پراکندن


تفاوت تخریب و انتقاد:

* یک مسأله هم، مسأله‏ی انتقاد و تخریب است؛ مرز انتقاد و تخریب چیست؟ تخریب بکنند و اسمش را بگذارند انتقاد؛ یا از ما انتقاد بشود و ما تلقیِ تخریب از آن داشته باشیم؟ خب، باید مشخص بشود تخریب کدام است و انتقاد کدام است:
الف) معنای انتقاد آن ارزشیابیِ منصفانه‏ای است که یک آدم کارشناس می‏کند؛ نقادی هم، همین است. وقتی شما طلا را می‏برید پیش یک زرگر که نقادی کند، او می‏گوید:« آقا! این عیارش بیست است»؛ یعنی عیار بیست را قبول می‏کند؛ حالا از بیست و چهار عیار - که طلای خالص است - چهار عیار کم است. این شد نقادی. البته زرگر هم هست و وسیله‏ی نقادی را هم دارد.
ب) اما اگر چنانچه طلا را بردید مثلاً پیش یک آهنگر و او یک نگاهی کرد و آن را انداخت و گفت: «آقا! این‏که چیزی نیست.» این اسمش نقادی نیست. اولاً اصل طلا بودن شیی، انکار شده. خب، بالاخره مرد حسابی! حالا عیار بیست و چهار ندارد، عیار بیست که دارد؛ این را قبول کن! ثانیاً: شما که اهل این کار و آشنای این کار نیستی!

تعریف تخریب:

* تخریب یعنی:
* انکار امتیازات؛
* قبول نکردن برجستگی‌ها و کارهای خوب؛
* درشت کردن و برجسته کردن ضعف‏ها.
انتقاد تخریبی یعنی آن انتقادی که:
* قصد آن اصلاح نیست، بلکه به قصد تخریب است؛
* واقعیت، غیر واقعیت، خلاف واقع، ضد واقع و همه چیز در آن هست؛
* گاهی یک چیز کوچک را بزرگ می‏کنند؛
* گاهی یک چیزی که نبوده به عنوان یک حقیقت مسلم جلوه می‏دهند.
* هیچ بنای اصلاح ندارند، این تخریب است.


وظایف نقد کننده:

1 - باید در انتقاد از یک شخص یا دستگاه دچار بی‏انصافی نشویم. باید با انصاف بود، با انصاف عمل کرد، با انصاف حرف زد. اگر با کسی دشمن هستید نباید موجب شود حتی نسبت به دشمن بی‏عدالتی و بی‏انصافی کنید. نگرانی من از انتقاد کردن نیست. یکی انتقاد می‏کند یکی هم جواب می‏دهد، نگرانی من از رایج شدن اخلاق بی‏انصافی در جامعه است.
2 - زیاده‌روی نباید کرد. در فریب خوردن از هوای نفس به خودمان سوءظن داشته باشیم. ببینیم کجا هوای نفس است، کجا احساس تکلیف؛ و دقت بکنیم که حتی پا از دایره تکلیف آن‏طرف‌تر نباید گذاشت.
3 - نباید به کسی تهمت زد یا به خاطر یک امر از همه چیزهایی که صلاحیت محسوب می‏شود، او را نفی کرد.
4 - در حرف زدن، در تصمیم‏گیری و قضاوت، عدالت را رعایت کنید.
5 - انتقاد با نظر خیرخواهانه است. و آن جایی واقعاً انتقاد است که کسانی با نظر خیرخواهانه، نقاط مثبتِ کاری را توجه می‏کنند و نقاط اشکالش را هم ذکر می‏کنند.
6 - نقد را با عیب‏جویی و با عصبانیت و با بهانه‏گیری نباید اشتباه کرد. اما نقادی باید کرد. در عین حال نقد پذیر هم باید بود.

وظایف نقد شونده:

1 - وظیفه‏ی مسئولین انتقادپذیری است؛ البته نقدپذیری، فقط مخصوص مسئولین نیست.
2 - برای شنیدن نقد، سینه‏ای‏گشاده و روی باز و گوش شنوا داشته باشید. هیچ ضرر نمی‏کنید اگر از شما انتقاد بکنند.
3 - نقد منصفانه و نقدپذیری متواضعانه هر دو لازم است.
4 - حتی اگر منتقد اشتباه کرد، گوش کنید تا آنجاهایی که واقعاً درست است از شما فوت نشود.
5 - نقدهای مصلحانه و خیرخواهانه (نقدهایی که باید شنید حتی اگر وارد هم نباشد):

الف) از سوی دوستان

ب) از سوی کسانی که دوست و طرفدار هم نیستند، دوست هم نیست، دشمن هم نیست، لیکن نقد است؛ انتقاد است؛ باید گوش کرد.

ج) نقدهای غیرمغرضانه برخی نخبگان، انتقاد خوب هدیه‏ای است که باید گوش کرد.

د) نصیحت علمای دینی، بزرگان دینی، مراجع را باید متنعم شمرد.

6 - البته نباید خود را در معرض اتهام قرارداد، نباید برای جنجال‏آفرینی‏ها- که کسانی دنبالش هستند- مسأله درست کرد و بهانه داد.

7 - هیچ دستگاهی نباید خود را از نقد و انتقاد مصون و از عیب خالی بداند. (این معنای حقیقی اصلاح نظام مورد نظر اسلام است)؛ همه مشمول این قاعده‏ی کلی هستند:
الف) نقد،
ب) اصلاح،
ج) پاسخگویی.
وظایف مخاطب:

1 - شنونده‏ی تهمت یا غیبت باید (نسبت به کسی که دارد غیبت او می‏شود یا به او تهمتی می‏زنند) حسن ظن داشته باشد و آن‏را قبول نکند. قرآن کریم می‏فرماید: «لّوً لا اذ سمعتموه ظنّ المؤمنون و المؤمنات بانفسهم خیرا»؛ وقتی می‏شنوید که یکی را متهم می‏کنند، چرا به هم‏دیگر حسن ظن ندارید؟
2 - بحث درست بکنید، بحث منطقی بکنید. سخنی را بشنوید، سخنی را بگویید؛ بعد بنشینید فکر کنید. این همان دستور قرآن است. «فبشّر عباد. الّذین یستمعون القول فیتّبعون احسنه». سخن را باید گوش داد، بهترین را انتخاب کرد.
3 - من به بزرگان هم نصیحتی بکنم. آن‏ها هم باید توجه کنند:
- مواضع درست گرفتن،
- حرف درست زدن،
- و تحت تأثیر خبرهای دروغ قرار نگرفتن،
این هم وظیفه است. هزاران نفر در نظام اسلامی دارند محض رضای خدا زحمت می‏کشند و تلاش می‏کنند و شب و روز خودشان را می‏کُشند، برای اینکه طبق حرکت اسلامی یک کاری انجام بگیرد، نظام اداره شود، وظایفِ بسیار سنگین انجام بگیرد؛ اما انسان یک خبر دروغی را بشنود، بنا کند همه ی اینها را زیر سؤال بردن - مسؤولین دولتی را، دیگران را - این هم مصلحت نیست، این هم خلاف است.
وظیفه ی دوم؛ اطلاع رسانی صادقانه و شفاف:
* معتقدم که آزادی قلم و بیان، حقِ‏ مسلّم مردم و مطبوعات است. در این هم هیچ تردیدی ندارم و این جزء اصول مصرّحه قانون اساسی است.
* معتقدم اگر جامعه‏ای مطبوعات آزاد ـ و دارای رشد ـ و قلم های آزاد و فهمیده را از دست بدهد، خیلی چیزهای دیگر را هم از دست خواهد داد.
* وجود مطبوعات آزاد، یکی از نشانه‏های رشد یک ملت و درحقیقت خودش هم مایه ی رشد است؛ یعنی:
- از یک طرف رشد و آزادگی ملت، آن را به‏وجود می‏آورد؛
- از طرف دیگر، آن هم به نوبه‏ی خود می‏تواند رشد ملت را افزایش دهد.
* البته معتقدم در کنار این ارزش، ارزش ها و حقایق دیگری هم وجود دارد که با آزادی مطبوعات و آزادی قلم، آن ارزش ها نباید پایمال شود. هنر بزرگ این است که کسی بتواند: هم آزادی را حفظ کند، هم حقیقت را درک کند، هم مطبوعات آزاد داشته باشد، هم آن آسیب ها دامنش را نگیرد.

مطبوعات ، رسانه ها و افکار عمومی:
* کسی که قلم به دست می‏گیرد، باید:
تقوا، صداقت، عفاف، انصاف نسبت به دیگران؛ جزو طبیعت ثانوی‏اش بشود.
* افکار عمومی باید با مطبوعات هدایت شوند. اگر کسی غیر مسؤولانه و خدای ناکرده مغرضانه بخواهد این هدایت را در دست گیرد، به طور یقین خطا خواهد کرد. هیچ‏کس به راننده ی مست و خواب آلوده اجاز ه ی رانندگی نمی‏دهد. اگر اجاز ه ی رانندگی هم بدهند، شما سوار ماشین او نمی‏شوید.
* بعضی افراد خیال می‏کنند که افکار عمومی، منطقه ی آزاد و بی قید و بندی است که هر کار خواستند، با آن بکنند! افکار عمومی موش آزمایشگاهی نیست که هرکس هرکار خواست، بتواند با آن بکند. با تحلیل های غلط ، شایعه‏سازی، تهمت و دروغ، به ایمان، عواطف، باورها و مقدّسات مردم آسیب می‏زنند. این که درست نیست.
*نباید ها
برخی مطبوعات و رسانه ها نانشان در ایجاد اختلاف است :
- نباید عده ‏ای با قلم ، بیان و مطبوعات و عده ای هم با ابراز مخالفت با فلانی، فضا را آلوده کنند.
- نباید ایجاد یأس بشود؛ اشکال تراشی‏های غیرمنطقی، یک نمونه از ایجاد یأس است.
- همه ی این ها کارهای ممنوع و ضد ارزش و خلاف مشی جمهوری اسلامی و خلاف حق است:
• کارشکنی،
• سخن پراکنی علیه دیگران،
• بدگویی کردن،
•افشاگری‏های بی‏پایه و اساس نسبت به اشخاص
- شایعه سازی و شایعه پراکنی نکنند. کسانی که مصالح کشور را می‏خواهند و مایل‏اند حقایق را غالب کنند، از اختلافات جزیی و غیراصولی صرف نظر کنند.
- اخلاق اهمیتش از علم هم بیشتر است. اگر فضا، فضای: اشاعه‏ی فحشا، تهمت زدن، دیگران را متهم کردن به شایعات و خیالات باشد؛ و فضای جامعه را فضای سوءِ ظن و بدگمانی قرار دادن، دل‏ها را تاریک و فضای زندگی را ظلمانی می‏ کند.
- یک شخص یا یک جریان را به طور مطلق مورد تهاجم قرار دادن (حتی به قصد اصلاح) جایز نیست و در بسیاری موارد غیبت است.
انتقاد منطقی، گفتن حرف صحیح، غیر از غیبت است.
گفتن حرف‏های آشکار و نقد آن به هیچ وجه غیبت نیست. (نیازی هم به افترا و تهمت نیست.)
- بعضی از این گونه تهاجم‏ها علیه اشخاص یا جریان‏ها، مصداق: تهمت ، افترا، قول به غیر علم، و سب و شتم است؛ حتی اگر به قصد اصلاح باشد. (تمام وسایل مدرن امروز - از جمله سایت و وبلاگ و ... - هم مشمول همین حکم است. خواندن وبلاگ مانند خواندن کاغذ، است، کتاب است، نامه است، مثل شنیدن حرف است. دوربین هم همین جوراست).
- تهمت زدن به یک شخص گناه است، تهمت زدن به یک نظام اسلامی، به یک مجموعه، گناه بسیار بزرگتری است.
- نباید اختلاف به وجود بیاید؛ همه با هم برادرند. فضا را نباید از تهمت و از گمان سوء پر کرد.
- شفافیت این نیست که ما بیایم این و آن را بدون اینکه اثبات شده باشد، بگیریم زیر بار فشار تهمت.
- ممکن است چیزهایی را که نسبت می‏دهند در واقع راست باشد؛ اما تا مادامی که اثبات نشده حق بیان وجود ندارد.
وظیفه ی سوم؛ طرح و تبادل آرا و افکار:
آزادی فکرها:
* آن چیزی که به پیشرفت کشور کمک می‏کند، آزادی فکرهاست.
آزادی فکرها یعنی:
- آزادانه فکر کردن؛
- آزادانه مطرح کردن؛
- از هو و جنجال نترسیدن؛
- به تشویق و تحریص این و آن نگاه نکردن و به قولی جوگیر نشدن؛
- سخن را شنیدن و بهترین را انتخاب کردن.
* شاخص‏ها برای تبادل آرا و افکار:
- به هیچ وجه انتقاد کردن را مخالفت و ضدیت نمی‏دانیم اما انتقاد باید در چارچوب اصول باشد و- اگر این باشد- این اصلاً یک مخالفت مضری نیست. چارچوب اصول، اصول انقلاب است. اصول انقلاب هم سلیقه‏ای نیست. اصول انقلاب:
اسلام است؛
قانون اساسی است؛
رهنمودهای امام است- وصیت نامه ی امام است؛
سیاست های کلی نظامی است که در قانون اساسی معین شده؛
در چارچوب اصول، اختلاف نظر، اختلاف ممشا، اختلاف سلیقه، عیب نیست که حسن است، مضر نیست که مفید و نافع است. اختلاف نظر، اختلاف رأی، اختلاف سلیقه، در مسایل گوناگون، شخصی و عمومی، یک امر طبیعی است.
- من با مناظره، معارضه، گفت وگو و انتقاد مخالفتی ندارم اما سعی کنید این در چارچوب‏های درست شرعی و دینی انجام بگیرد. نباید منتهی بشود به دشمنی و ایجاد نقار (مردم از فضای تخریب خوششان نمی‏آید).
- آنجا که کسی انتقادی را پرتاب کند، حق نمایان نمی‏شود.
- ایجاد فضای آشفته‏ی ذهنی و لفاظی‏ها هیچ کمکی به پیشرفت کشور نمی‏کند.
- نظام آنجایی که مخالف در چارچوب اصول باشد، یعنی:
دنبال خشونت نرود،
درصدد بر هم زدن امنیت جامعه نباشد، آسایش جامعه را نخواهد برهم بزند ( تهمت و دروغ پراکنی و شایعه نکند)، با هیچ کس برخورد نمی‏کند.
- آن کسانی که نظرهای مخالف با نظرهای رسمی دارند خود را در چارچوب اصول مقایسه کنند. اگر کسی:

• با مبانی نظام معارضه کند،
• با امنیت مردم مخالفت کند، نظام مجبور است در مقابل او بایستد.
- آنجایی که لازم است باید انتقاد شود و همراهی با مسؤولین به انتقاد نکردن نیست اما بی اعتماد کردن مردم نسبت به مسؤولین، ترفند دشمن است.
- جنجال فکری به غیر از مباحثات صحیح است.
- بنده هم از نقد استقبال می‏کنم و هم نقد را وسیله‏ی تکامل می‏دانم؛ ما در این تردیدی نداریم و معتقدیم که نقد منصفانه و پاسخگویی منصفانه به نقد:
- به تقویت دستگاه و نظام کمک می‏کند،
- انسان در مقام رقابت و نقد بهتر کار می‏کند؛
لیکن این نباید با درگیری‏ها، گفت وگوها و بگو مگوهای لفظی اشتباه شود.
- فضای اهانت و هتک حرمت در جامعه، یکی از آن چیزهایی است که اسلام مانع از آن است؛ نباید این اتفاق بیفتد. فضای هتک حرمت:
هم خلاف شرع است،
هم خلاف اخلاق است،
هم خلاف عقل سیاسی است.
- انتقاد، مخالفت، بیان عقاید، با جرأت، هیچ اشکالی ندارد؛ اما دور از هتک حرمت‏ها، اهانت‏ها، فحاشی و دشنام و این چیزها؛ همه، در این زمینه مسؤولند. این کار:
- هم فضا را آشفته می‏کند؛
- هم اعصاب آرام جامعه را به هم می‏ریزد (که امروز احتیاج به این آرامش هست)؛
- هم خدای متعال را هم از ما خشمگین می‏کند.
- بعضی کسان انتقادی که بر فلان مدیر و مسؤول وارد است، انتقاد به نظام می‏دانند. این غیرمنصفانه است. نظام اسلامی یعنی ترکیب قانون اساسی. روش‏های اجرایی و عملیاتی این نظام، در خود قانون اساسی هست و به‏طور واضح در وصیت‏نامه، سیره و بیانات امام بزرگوار وجود دارد.
- نقد، انتقاد و... ایرادی ندارد؛ و حتّی برخی از بی‏تابی هایی که انسان از دانشجویان، آحاد مردم و یا بعضی از مطبوعات می‏بیند که دغدغه دارند، خوب هم هست و نشان‏دهنده‏ی این است که روی عزّت و استقلال ملی در جامعه، حسّاسیت زیاد است؛ اما هیچ‏کدام از اینها نباید به دعوا، اختلاف و کشمکش منتهی شود. بدترین روش این است که خود این مسأله در داخل به وسیله‏ای برای بگو مگو تبدیل شود؛ این خیلی بد است.
- من می‏خواهم این پیامی باشد به همه ی آن کسانی که یا حرف می‏زنند، یا می‏نویسند؛ چه در مطبوعات، چه در وبلاگ‏ها. همه ی اینها بدانند، کاری که می کنند، کار درستی نیست.

- مخالفت کردن، استدلال کردن، یک فکر سیاسی غلط یا یک فکر دینی غلط را محکوم کردن، یک حرف است،
- مبتلا شدن به این امرِ خلاف اخلاق، خلاف شرع و خلاف عقل سیاسی، یک حرف دیگر است؛ ما این دومی را به طور کامل و قاطع نفی می کنیم؛ نباید این کار انجام بگیرد.