با گسترش تهدیدات موشکی ایران و گروه‌های مقاومت، سامانه‌های دفاعی پیشرفته جهان با چالش‌های جدیدی روبه‌رو شده‌اند، که نیاز به توسعه فناوری‌های نوین را بیشتر از پیش نمایان می‌کند.
تاریخ انتشار :دوشنبه ۲۸ عقرب ۱۴۰۳ ساعت ۱۱:۳۰
کد مطلب : 300840
آشنایی با سامانه‌های پدافندی؛
موشک‌های ایرانی چگونه تل‌آویو را به تکاپوی کمک از آمریکا انداخت؟
خبرگزاری صدای افغان(آوا) - سرویس تحلیل و پژوهش اخبار: به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از الجزیره، در شامگاه اول اکتبر گذشته، در حالی که ایران به واکنش موشکی خود به حملات صهیونیست‌ها به اراضی خود پاسخ می‌داد، آژیرهای هشدار در سرتاسر اراضی اشغالی به صدا درآمدند.
با وجود تلاش‌های گسترده برای مقابله از سوی سیستم‌های دفاع هوایی رژیم صهیونیستی که از سوی قدرت‌های غربی و منطقه‌ای، به‌ویژه ایالات متحده، پشتیبانی می‌شد، بیشتر موشک‌های عملیات «وعده صادق ۲» به اهداف خود رسیدند.
شهرک‌نشینان صهیونیست لحظه سقوط موشک‌ها را با ترس و وحشت شدید تصویربرداری کردند و فلسطینی‌ها در کرانه باختری، غزه و داخل سرزمین‌های اشغالی نیز این صحنه‌ها را تصویربرداری کردند و از صدای انفجارها خوشحال شدند، در حالی که اردنی‌ها نیز این صحنه‌ها را به وضوح تماشا کردند.
ایران از موشک‌های بالستیک و هایپرسونیک در این عملیات استفاده کرد که توانستند در کمتر از ۱۵ دقیقه به اهداف خود برسند، که این امر توانایی موشک‌ها را برای عبور از پدافند رژیم صهیونیستی تقویت کرد. در همان زمان، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، مدعی شد که «ایران مرتکب اشتباه بزرگی شده است»، اما آنطور که تل‌آویو تهدید کرده بود، پاسخ رژیم صهیونیستی به آن گستردگی نبود، زیرا دیگر محاسبات تغییر کرده بود.
در پی این عملیات، رژیم صهیونیستی متوجه شد که نمی‌تواند با امواج حملات موشکی از این نوع بدون افزایش حمایت‌های آمریکا مقابله کند. بنابراین، در ۱۳ اکتبر، وزارت دفاع آمریکا از قصد خود برای استقرار سامانه دفاع هوایی «تاد» (THAAD) برای مقابله با موشک‌های بالستیک برد بلند در اراضی اشغالی به همراه استقرار نظامیان آمریکایی که بر نحوه عملیات آن نظارت خواهند کرد خبر داد.
پنتاگون استقرار این سامانه در اراضی اشغالی را به‌عنوان «کمک به تقویت دفاع‌های هوایی اسرائیل پس از حملات بی‌سابقه ایران علیه اسرائیل در ۱۳ آوریل و بار دیگر در اوایل اکتبر» توجیه کرد. یک هفته بعد، لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا، اعلام کرد که ارتش این کشور سامانه پیشرفته ضد موشک خود را به رژیم صهیونیستی فرستاده است و اکنون در محل خود مستقر شده است.
با وجود اینکه ارتش اشغالگر از سیستم دفاع هوایی پیچیده‌ای برخوردار است، و سامانه دفاع موشکی آن از چندین لایه تشکیل شده که هر کدام برای مقابله با تهدیدات خاصی در ارتفاعات و دامنه‌های متفاوت طراحی شده‌اند، رژیم صهیونیستی نتوانست تنها به مقابله با موشک‌های ایرانی بپردازد.
به‌عنوان مثال «گنبد آهنین» برای مقابله با تهدیدات کوتاه‌برد مانند موشک‌ها، گلوله‌های توپخانه‌ای و خمپاره‌ها طراحی شده است و معمولاً اهداف خود را در فاصله‌ای بین ۴ تا ۷۰ کیلومتر رهگیری می‌کند.
پس از آن، سامانه «فلاخن داوود» قرار دارد که برای مقابله با موشک‌های میان‌برد و موشک‌های با کالیبر بزرگ با بردی بین ۴۰ تا ۳۰۰ کیلومتر طراحی شده است.
در نهایت، سامانه «آرو»، که شامل سامانه «آرو ۱ و ۲» است که برای مقابله با موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد و میان‌برد خارج از جو طراحی شده و نسخه جدیدتر آن، «آرو ۳»، که می‌تواند اهداف را در ارتفاعات بالاتر و برد طولانی‌تر رهگیری کند و مناسب برای مقابله با موشک‌های قاره‌پیما است.
حملات اول اکتبر شکاف‌های عظیمی در سامانه دفاع هوایی رژیم صهیونیستی را افشا ساخت و نشان داد که این سامانه‌ها قادر به تأمین امنیت آسمان اراضی اشغالی در برابر حملات متعدد نیستند.
همان‌طور که سامانه‌های پدافندی رژیم صهیونیستی در خنثی‌سازی حمله ایران ناکام ماندند، این سامانه چندلایه نیز نتوانست پهپادهای تهاجمی را شناسایی یا متوقف کند. این پهپادها توانستند از زیر چشم‌های سامانه‌های دفاعی عبور کرده و به اهداف حساس دسترسی پیدا کنند؛ مانند هدف قرار دادن مقر تیپ گولانی یا حمله به منزل نتانیاهو. همچنین موشک‌های بالستیک میان‌برد ایران با کلاهک‌های سبک توانایی خوبی در ایجاد آشفتگی و سردرگمی در سامانه‌های دفاعی هوایی رژیم صهیونیستی و فرار از آنها را نشان داده‌اند.
این وضعیت، آمریکا را وادار به اتخاذ اقداماتی سریع و بی‌سابقه برای کمک به پدافند هوایی رژیم صهیونیستی کرد؛ اقدامی که شامل ارسال سامانه «تاد» برای اولین بار به این رژیم شد. این سامانه پیشرفته‌ترین و کارآمدترین سامانه دفاع هوایی آمریکا در برابر موشک‌های بالستیک است و با همراهی ۱۰۰ سرباز آمریکایی برای به‌کارگیری آن، به رژیم صهیونیستی فرستاده شد.
اما چه چیزی سامانه جدید «تاد» را متمایز می‌کند که آمریکا آن را به عنوان پاسخ به حمله ایران در اختیار رژیم صهیونیستی قرار داده است؟
سامانه پدافند هوایی چیست؟
بلافاصله پس از پایان جنگ جهانی دوم، مسابقه تسلیحاتی موشکی بین دو قطب جهان در آن زمان، یعنی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد.
در حالی که ویرانی‌ها خیابان‌های آلمان شکست‌خورده را فرا گرفته بود، هر دو کشور به فناوری سلاحی جدید و پیشرفته، یعنی فناوری موشک «وی -۲» دست یافتند.
این موشک‌ها در سال ۱۹۴۴ آسمان بریتانیا را آماج حمله قرار دادند و در میان مردم لندن به نام «لوله‌های گاز پرنده» شهرت یافتند. موشک وی -۲ بخشی از برنامه تولید سلاح پیشرفته از سوی آلمان بود.
در این مسابقه تسلیحاتی که نیازی به اعلام نداشت، روس‌ها موفق شدند بقایای کارخانه‌های موشک‌سازی نازی‌ها را پس از شکست آلمان به دست آورند و آمریکایی‌ها نیز بیشتر دانشمندان آلمانی را که در برنامه موشکی نازی‌ها کار می‌کردند، جذب کردند.
اما به محض اینکه هر دو طرف به تجهیز آسمان خود پرداختند، رقابت جدیدی آغاز شد و آن، جست‌وجوی راهی برای حفاظت از سرزمین در برابر موشک‌های طرف مقابل بود؛ از این‌رو نیاز به سامانه‌های دفاعی ضد موشکی پدید آمد.
سامانه‌های دفاع موشکی به طور خاص برای مقابله با تهدیدات هوایی بسیار سریع و خاص، مانند سامانه‌های دفاعی علیه موشک‌های بالستیک طراحی شده‌اند. از آنجا که سامانه‌های دفاع هوایی دیگر، به‌ویژه سامانه‌های ضد هوایی، دارای برد محدودی هستند، غالباً در مقابله با تهدیدات بسیار سریع مانند موشک‌های هایپرسونیک یا بالستیک ناکام می‌مانند.
پیشرفت موشک‌های بالستیک به طور ویژه نیاز به سامانه‌های دفاع موشکی پیشرفته برای مقابله با خطرات این نوع موشک‌ها را آشکار کرد. بنابراین، قوی‌ترین سامانه‌های دفاع موشکی برای مقابله با خطر موشک‌های بالستیک پیشرفته و بسیار قدرتمند طراحی شده‌اند.
موشک‌های بالستیک به آن دسته از موشک‌ها اطلاق می‌شود که برای رسیدن به هدفی از پیش تعیین‌شده، مسیر خود را طی می‌کنند. مسیر بالستیک مسیری منحنی و شبیه به یک قوس بزرگ است که از لحظه پرتاب موشک تعیین می‌شود.
موشک ابتدا توسط موتور خود به لایه‌های بالایی جو یا حتی به فضای خارج از جو زمین رانده می‌شود، سپس در مسیری سهموی خارج از جو حرکت می‌کند و در نهایت با کمک جاذبه به جو زمین بازگشته و به سمت هدف خود سقوط می‌کند.
به طور کلی، هدف اصلی این سامانه‌ها فراهم کردن بالاترین سطح حفاظت از هر گونه تهدید هوایی است، چه موشک‌های بالستیک، چه موشک‌های کروز، چه جنگنده‌ها و چه پهپادها.
با وجود حفاظتی که سامانه‌های پیشرفته دفاع موشکی مانند «تاد» فراهم می‌کنند، این سامانه‌ها بی‌نقص نیستند و شاید یکی از نقاط ضعف اصلی آنها هزینه بالای توسعه، نگهداری و بهره‌برداری از این سامانه‌ها باشد، به‌طوری که سامانه «تاد» برای به کار انداختن رادارهای پیشرفته‌اش به منابع انرژی بسیار بالایی نیاز دارد؛ امری که ادامه استقرار آن را از نظر عملی و لجستیکی پیچیده می‌کند.
برای مقایسه، ایستگاه تولید انرژی رادار سامانه «پاتریوت» به دو مولد برق با ظرفیت ۱۵۰ کیلووات نیاز دارد، در حالی که رادار سامانه «تاد» تقریباً ۱۰ برابر این مقدار انرژی مصرف می‌کند و به دو واحد توان اصلی با ظرفیت ۱.۱ مگاوات نیاز دارد که به شدت سوخت مصرف می‌کنند و به همین دلیل ترجیح داده می‌شود به شبکه برق اصلی کشور متصل شوند.
این سامانه‌ها همچنین در معرض تهدیدات بزرگ‌تر مانند تاکتیک‌های جنگ الکترونیکی، از جمله پارازیت و حملات سایبری قرار دارند که ممکن است بر کارایی آنها در انجام مأموریت اصلی، یعنی رهگیری هر تهدید هوایی، تأثیر بگذارد.
سامانه از چه اجزایی تشکیل شده است؟
واحدی که مسئولیت سامانه دفاع موشکی را بر عهده دارد، با نام «باتری دفاع موشکی» شناخته می‌شود و از چندین عنصر اساسی تشکیل شده است که با همکاری یکدیگر، هر یک نقش بسیار مهمی را در شناسایی، ردیابی و رهگیری تهدیدات هوایی ایفا می‌کنند.
اولین مؤلفه در این سامانه، سیستم‌های راداری هستند که به‌منزله چشم سامانه دفاع موشکی عمل می‌کنند و آسمان بالای سر را برای هرگونه تهدید احتمالی مورد جست‌وجو قرار می‌دهند. فناوری‌های راداری و نظارتی در سامانه‌های دفاع موشکی به‌طور مستمر در حال توسعه هستند، زیرا شناسایی زودهنگام تهدیدات هوایی و توانایی ردیابی مستمر آنها، یکی از عناصر اصلی برای رهگیری این تهدیدات است.
سیستم‌های رادار در کنار حسگرهای ماهواره‌ای کار می‌کنند و این دو با هم یک سیستم نظارت دقیق را تشکیل می‌دهند که به شناسایی موشک‌های دشمن کمک می‌کند؛ به این صورت که موشک دشمن پس از پرتاب شناسایی می‌شود و همچنین توانایی تمایز تهدید واقعی از تله‌ها یا دیگر اقدامات متقابل فراهم می‌شود و امکان ردیابی موشک و حفظ آن در میدان دید فراهم می‌گردد تا اینکه موشک‌های رهگیر آن را مورد هدف قرار دهند و این تهدید را از بین ببرند.
عنصر حیاتی دیگر در این سامانه، مرکز فرماندهی و کنترل است که می‌توان آن را مغز متفکر سامانه دانست. وظیفه آن جمع‌آوری داده‌های ورودی از سیستم‌های رادار و تعیین تهدیداتی است که نیازمند مقابله فوری هستند و صدور دستور شلیک موشک‌های رهگیر را بر عهده دارد.
این موشک‌ها سلاح اصلی برای مقابله با تهدیدات هوایی هستند و به محض شناسایی تهدید، مانند موشک‌های سامانه «تاد» که از روش «اصابت برای انهدام» استفاده می‌کنند، شلیک می‌شوند؛ به این معنی که این موشک‌ها بدون داشتن کلاهک انفجاری و تنها با استفاده از انرژی جنبشی خالص، موشک‌ها را با برخورد مستقیم منهدم می‌کنند. بنابراین، این سامانه اساساً به دقت بالا متکی است و به یک رادار پیشرفته نیاز دارد که بتواند موشک‌های بالستیک کوچک و سریع را از فواصل طولانی شناسایی و ردیابی کند و هشدار زودهنگام ارائه دهد.
با توجه به سرعت فوق‌العاده بالایی که موشک دشمن و موشک‌های رهگیر دارند، این فرایند به عنوان «موشکی که موشک دیگری را منهدم می‌کند» شناخته می‌شود.
این موشک‌های رهگیر همچنین به سکوهای پرتاب نیاز دارند، که همان خودروهای فوق سنگینی هستند که اغلب در تصاویر می‌بینیم و محفظه‌های حامل موشک‌های رهگیر را حمل می‌کنند.
با این حال، آمریکا تنها کشوری نیست که در توسعه سامانه‌های دفاع موشکی پیشرفته فعالیت می‌کند. در کنار سامانه دفاع موشکی «تاد»، چندین سامانه قدرتمند دیگر نیز وجود دارند که توسط ارتش‌ها و دولت‌های مختلف توسعه یافته‌اند.
سامانه تاد آمریکا
کلمه THAAD مخفف عبارت «پدافند هوایی مرحله پایانی ارتفاع بالا» (Terminal High Altitude Area Defense) است و سامانه‌ای است که تمرکز آن بر رهگیری موشک‌های بالستیک کوتاه و میان‌برد در مرحله نهایی (مرحله ورود مجدد به جو زمین) قرار دارد و برد آن به ۲۰۰ کیلومتر و ارتفاع رهگیری آن به ۱۵۰ کیلومتر می‌رسد.
این سامانه تنها سامانه‌ای در آمریکا است که برای رهگیری اهداف هم درون و هم بیرون از جو زمین طراحی شده است.
سامانه «تاد» منطقه وسیع‌تری را نسبت به سامانه «پاتریوت» پوشش می‌دهد و به صورت مکمل با آن و سامانه «ایجیس» دریایی برای دفاع موشکی عمل می‌کند و در ارتفاعات بالاتر یک لایه دفاعی اضافی فراهم می‌آورد.
سامانه «تاد» قادر است موشک‌های بالستیک را در برد و ارتفاعی که از سامانه «فلاخن داوود» فراتر می‌رود رهگیری کند و عملکرد آن با سامانه «آرو» نیز همپوشانی دارد؛ این بدان معناست که هدف آمریکا از استقرار این سامانه در اراضی اشغالی، گسترش حفاظت برای پوشش منطقه‌ای وسیع‌تر از طریق فراهم کردن لایه‌های متعدد دفاعی برای رژیم صهیونیستی است، تلاشی برای پر کردن شکاف‌هایی که پس از حمله ایران در سامانه‌های دفاعی این رژیم نمایان شد.
هرچند سامانه «تاد» یکی از جدیدترین و کارآمدترین سامانه‌های دفاع موشکی آمریکا است، اما تنها سامانه مشهور و قوی در این حوزه نیست.
پیش از ورود به این موضوع، برخی از جزئیات اساسی درباره سامانه‌های دفاع موشکی، اجزای آنها و نحوه عملکردشان در دفاع از سرزمین در برابر تهدیدات هوایی توضیح داده می‌شود.
اس- ۴۰۰ روسیه
در سال ۱۹۹۳، روسیه توسعه سامانه دفاع موشکی «اس -۴۰۰» را آغاز کرد که نسخه به‌روزرسانی شده از سامانه قبلی، «اس -۳۰۰» است. این سامانه در اواخر دهه ۹۰ میلادی مورد آزمایش قرار گرفت و در سال ۲۰۰۷ به خدمت گرفته شد.
سامانه «اس -۴۰۰» یکی از قوی‌ترین سامانه‌های دفاع هوایی در زرادخانه تسلیحاتی روسیه به شمار می‌رود و با سامانه «تاد» آمریکا مقایسه می‌شود. این سامانه برای مقابله با جنگنده‌ها، پهپادها و موشک‌ها از انواع مختلف طراحی شده است و با بردی تا ۴۰۰ کیلومتر، توانایی مقابله با تهدیدات از فواصل دور را فراهم می‌کند.
این سامانه بر چهار نوع موشک متکی است که توانایی آن در مقابله با انواع تهدیدات هوایی در مسافت‌های مختلف را تقویت می‌کند؛ به این ترتیب، این سامانه یک دفاع چندلایه محسوب می‌شود که قادر است اهداف نزدیک و دور را به‌طور همزمان رهگیری کند.
برخی از کارشناسان نظامی معتقدند که سامانه‌های دفاع موشکی «اس -۴۰۰» و «اس -۳۰۰» تهدیدی مرگبار برای بیشتر انواع جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های رادارگریز پیشرفته به‌شمار می‌روند. تنها جنگنده‌های آمریکایی «اف -۲۲ رپتور»، «اف -۳۵» و بمب‌افکن رادارگریز «بی -۲ اسپیریت» قادرند در مناطقی که تحت حفاظت این سامانه‌های دفاعی قرار دارند، پرواز کنند. اما حتی این هواپیماها نیز با چالشی جدی مواجه خواهند شد، در صورتی که تعداد کافی از این باتری‌های روسی موجود باشد و به‌عنوان بخشی از یک شبکه دفاع هوایی یکپارچه عمل کنند.
موشک‌های ایرانی چگونه تل‌آویو را به تکاپوی کمک از آمریکا انداخت؟
سامانه پاتریوت
به آمریکا بازمی‌گردیم، جایی که سامانه موشکی «پاتریوت» به عنوان یکی از مشهورترین سامانه‌های دفاع هوایی جهان شناخته می‌شود. این سامانه در ابتدا برای سرنگونی هواپیماها توسعه یافت و سپس تغییراتی در آن اعمال شد تا قابلیت مقابله با موشک‌های بالستیک تاکتیکی را نیز داشته باشد.
این سامانه برای مقابله با تهدیدات هوایی کوتاه و متوسط برد به کار می‌رود و جزئی اساسی از سامانه دفاع هوایی چندین کشور متحد آمریکا به شمار می‌آید. همچنین این سامانه به عنوان بخشی کلیدی از شبکه دفاع هوایی ناتو شناخته شده است و به محافظت از تأسیسات نظامی و غیرنظامی می‌پردازد.
سامانه «پاتریوت» همچنین در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ نقش‌آفرینی کرد و به دلیل کارآیی خود در رهگیری موشک‌های بالستیک تاکتیکی «اسکاد» شهرت یافت.
از آن زمان، سامانه «پاتریوت» بارها به‌روزرسانی شده است تا بتواند با تهدیدات هوایی خطرناک‌تر مقابله کند. این به‌روزرسانی‌ها شامل پیشرفت‌هایی در سیستم رادار برای شناسایی اهداف بوده است و نسخه جدیدتر آنکه با نام "PAC-3" شناخته می‌شود، از روش «اصابت برای انهدام» مشابه سامانه «تاد» بهره می‌برد.
این سامانه برای عملکرد در محیط‌های مختلف طراحی شده و از تبادل اطلاعات میان واحدهای نظامی مختلف از طریق شبکه‌ای رمزگذاری‌شده و مقاوم در برابر اخلال بهره می‌برد؛ امری که به سامانه پاتریوت اجازه می‌دهد تا با دیگر سامانه‌های دفاع موشکی مانند «ایجیس» دریایی و «تاد» همکاری کند.
سامانه هونگ چی
چین نیز در دهه ۹۰ موفق به دستیابی به باتری «پاتریوت» آمریکایی شد که به آنها این امکان را داد تا فناوری این سامانه را با فناوری سامانه «اس -۳۰۰» روسی که از روسیه به دست آورده بودند، ترکیب کنند و به سامانه‌ای با نام «هونگ چی -۹» دست یابند که به عنوان بهترین سامانه دفاعی چین تا به امروز شناخته می‌شود و در سال ۱۹۹۷ وارد خدمت شد.
این سامانه چینی توانایی رهگیری انواع مختلفی از هواپیماهای جنگنده، هلیکوپترها، پهپادها، موشک‌های میان‌برد و دوربرد و بمب‌های هدایت‌شده را دارد. با این حال، برخی کارشناسان این سامانه را از نظر کارایی نسبت به نمونه روسی ضعیف‌تر می‌دانند، حتی با وجود اینکه بخشی از فناوری «پاتریوت» را در خود دارد. این مسئله در اتکای مداوم چین به سامانه‌های روسی «اس -۳۰۰» نیز دیده می‌شود؛ سامانه‌هایی که چین از آنها سه واحد زمینی و یک واحد دریایی برای حفاظت از سواحل خود در اختیار دارد.
این سامانه برای حفاظت از شهرهای بزرگ و مراکز استراتژیک چین مستقر شده است و به چندین نسخه مختلف با فناوری‌های پیشرفته و برد بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر توسعه یافته است. موشک‌های رهگیر مدرن "HQ-۹B" در این سامانه از هدایت اینرسی در حین پرواز و هدایت راداری فعال در مرحله نهایی برخورد بهره می‌برند که شانس برخورد با چندین هدف را افزایش می‌دهد.
سامانه آستر
فرانسه و ایتالیا با همکاری یکدیگر در توسعه سامانه «آستر ۳۰ سمپ / تی» مشارکت دارند. این سامانه یکی از سامانه‌های پیشرفته دفاع موشکی است که برای مقابله با هواپیماهای جنگنده، پهپادها و موشک‌های بالستیک طراحی شده است و دارای بردی تا ۱۲۰ کیلومتر می‌باشد که آن را برای محافظت از تأسیسات حیاتی و مراکز استراتژیک مناسب می‌سازد. سامانه «آستر ۳۰» مجهز به راداری مستقل است که می‌تواند اهداف را به صورت خودکار شناسایی و ردیابی کند، بدون نیاز به سیستم‌های پشتیبان؛ امری که به آن استقلال و انعطاف‌پذیری بالایی در محیط‌های پیچیده دفاعی می‌بخشد.
یکی از ویژگی‌های متمایز موشک «آستر ۳۰» توانایی شلیک عمودی آن است، که به آن اجازه می‌دهد مستقیماً به بالا شلیک شود و بتواند به هر سمتی گردش و پرواز کند. با توجه به پرتاب عمودی آن، این سامانه حتی در فضاهای تنگ، مانند مناطق شهری، قابل استفاده است.
سامانه «آستر ۳۰» نقش محوری در استراتژی دفاع هوایی ناتو دارد و به تأمین امنیت هوایی اروپا در برابر تهدیدات مختلف کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری
در پایان، با وجود این پیشرفت‌های چشمگیر در سامانه‌های دفاع موشکی، همچنان موشک‌های تولید داخل ایران، چه توسط کشورهای با منابع محدود و چه توسط مهندسان گروه‌های مقاومتی این کشور، می‌توانند به دشمنان خود آسیب وارد کنند. این امر به برتری کلی موشک‌ها به عنوان یک سلاح منجر می‌شود، زیرا آنها به عنوان یک ابزار تهاجمی عمل می‌کنند، در حالی که سامانه‌های دفاع هوایی در جایگاه واکنش‌دهنده باقی می‌مانند. همین امر است که امید قدرت‌های ضعیف‌تر را برای دستیابی به موفقیت‌های تاکتیکی و استراتژیک در این نوع از درگیری‌ها و جنگ‌ها تقویت می‌کند.
منبع: خبرگزاری مهر
با وجود تلاش‌های گسترده برای مقابله از سوی سیستم‌های دفاع هوایی رژیم صهیونیستی که از سوی قدرت‌های غربی و منطقه‌ای، به‌ویژه ایالات متحده، پشتیبانی می‌شد، بیشتر موشک‌های عملیات «وعده صادق ۲» به اهداف خود رسیدند.
شهرک‌نشینان صهیونیست لحظه سقوط موشک‌ها را با ترس و وحشت شدید تصویربرداری کردند و فلسطینی‌ها در کرانه باختری، غزه و داخل سرزمین‌های اشغالی نیز این صحنه‌ها را تصویربرداری کردند و از صدای انفجارها خوشحال شدند، در حالی که اردنی‌ها نیز این صحنه‌ها را به وضوح تماشا کردند.
ایران از موشک‌های بالستیک و هایپرسونیک در این عملیات استفاده کرد که توانستند در کمتر از ۱۵ دقیقه به اهداف خود برسند، که این امر توانایی موشک‌ها را برای عبور از پدافند رژیم صهیونیستی تقویت کرد. در همان زمان، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، مدعی شد که «ایران مرتکب اشتباه بزرگی شده است»، اما آنطور که تل‌آویو تهدید کرده بود، پاسخ رژیم صهیونیستی به آن گستردگی نبود، زیرا دیگر محاسبات تغییر کرده بود.
در پی این عملیات، رژیم صهیونیستی متوجه شد که نمی‌تواند با امواج حملات موشکی از این نوع بدون افزایش حمایت‌های آمریکا مقابله کند. بنابراین، در ۱۳ اکتبر، وزارت دفاع آمریکا از قصد خود برای استقرار سامانه دفاع هوایی «تاد» (THAAD) برای مقابله با موشک‌های بالستیک برد بلند در اراضی اشغالی به همراه استقرار نظامیان آمریکایی که بر نحوه عملیات آن نظارت خواهند کرد خبر داد.
پنتاگون استقرار این سامانه در اراضی اشغالی را به‌عنوان «کمک به تقویت دفاع‌های هوایی اسرائیل پس از حملات بی‌سابقه ایران علیه اسرائیل در ۱۳ آوریل و بار دیگر در اوایل اکتبر» توجیه کرد. یک هفته بعد، لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا، اعلام کرد که ارتش این کشور سامانه پیشرفته ضد موشک خود را به رژیم صهیونیستی فرستاده است و اکنون در محل خود مستقر شده است.
با وجود اینکه ارتش اشغالگر از سیستم دفاع هوایی پیچیده‌ای برخوردار است، و سامانه دفاع موشکی آن از چندین لایه تشکیل شده که هر کدام برای مقابله با تهدیدات خاصی در ارتفاعات و دامنه‌های متفاوت طراحی شده‌اند، رژیم صهیونیستی نتوانست تنها به مقابله با موشک‌های ایرانی بپردازد.
به‌عنوان مثال «گنبد آهنین» برای مقابله با تهدیدات کوتاه‌برد مانند موشک‌ها، گلوله‌های توپخانه‌ای و خمپاره‌ها طراحی شده است و معمولاً اهداف خود را در فاصله‌ای بین ۴ تا ۷۰ کیلومتر رهگیری می‌کند.
پس از آن، سامانه «فلاخن داوود» قرار دارد که برای مقابله با موشک‌های میان‌برد و موشک‌های با کالیبر بزرگ با بردی بین ۴۰ تا ۳۰۰ کیلومتر طراحی شده است.
در نهایت، سامانه «آرو»، که شامل سامانه «آرو ۱ و ۲» است که برای مقابله با موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد و میان‌برد خارج از جو طراحی شده و نسخه جدیدتر آن، «آرو ۳»، که می‌تواند اهداف را در ارتفاعات بالاتر و برد طولانی‌تر رهگیری کند و مناسب برای مقابله با موشک‌های قاره‌پیما است.
حملات اول اکتبر شکاف‌های عظیمی در سامانه دفاع هوایی رژیم صهیونیستی را افشا ساخت و نشان داد که این سامانه‌ها قادر به تأمین امنیت آسمان اراضی اشغالی در برابر حملات متعدد نیستند.
همان‌طور که سامانه‌های پدافندی رژیم صهیونیستی در خنثی‌سازی حمله ایران ناکام ماندند، این سامانه چندلایه نیز نتوانست پهپادهای تهاجمی را شناسایی یا متوقف کند. این پهپادها توانستند از زیر چشم‌های سامانه‌های دفاعی عبور کرده و به اهداف حساس دسترسی پیدا کنند؛ مانند هدف قرار دادن مقر تیپ گولانی یا حمله به منزل نتانیاهو. همچنین موشک‌های بالستیک میان‌برد ایران با کلاهک‌های سبک توانایی خوبی در ایجاد آشفتگی و سردرگمی در سامانه‌های دفاعی هوایی رژیم صهیونیستی و فرار از آنها را نشان داده‌اند.
این وضعیت، آمریکا را وادار به اتخاذ اقداماتی سریع و بی‌سابقه برای کمک به پدافند هوایی رژیم صهیونیستی کرد؛ اقدامی که شامل ارسال سامانه «تاد» برای اولین بار به این رژیم شد. این سامانه پیشرفته‌ترین و کارآمدترین سامانه دفاع هوایی آمریکا در برابر موشک‌های بالستیک است و با همراهی ۱۰۰ سرباز آمریکایی برای به‌کارگیری آن، به رژیم صهیونیستی فرستاده شد.
اما چه چیزی سامانه جدید «تاد» را متمایز می‌کند که آمریکا آن را به عنوان پاسخ به حمله ایران در اختیار رژیم صهیونیستی قرار داده است؟
سامانه پدافند هوایی چیست؟
بلافاصله پس از پایان جنگ جهانی دوم، مسابقه تسلیحاتی موشکی بین دو قطب جهان در آن زمان، یعنی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد.
در حالی که ویرانی‌ها خیابان‌های آلمان شکست‌خورده را فرا گرفته بود، هر دو کشور به فناوری سلاحی جدید و پیشرفته، یعنی فناوری موشک «وی -۲» دست یافتند.
این موشک‌ها در سال ۱۹۴۴ آسمان بریتانیا را آماج حمله قرار دادند و در میان مردم لندن به نام «لوله‌های گاز پرنده» شهرت یافتند. موشک وی -۲ بخشی از برنامه تولید سلاح پیشرفته از سوی آلمان بود.
در این مسابقه تسلیحاتی که نیازی به اعلام نداشت، روس‌ها موفق شدند بقایای کارخانه‌های موشک‌سازی نازی‌ها را پس از شکست آلمان به دست آورند و آمریکایی‌ها نیز بیشتر دانشمندان آلمانی را که در برنامه موشکی نازی‌ها کار می‌کردند، جذب کردند.
اما به محض اینکه هر دو طرف به تجهیز آسمان خود پرداختند، رقابت جدیدی آغاز شد و آن، جست‌وجوی راهی برای حفاظت از سرزمین در برابر موشک‌های طرف مقابل بود؛ از این‌رو نیاز به سامانه‌های دفاعی ضد موشکی پدید آمد.
سامانه‌های دفاع موشکی به طور خاص برای مقابله با تهدیدات هوایی بسیار سریع و خاص، مانند سامانه‌های دفاعی علیه موشک‌های بالستیک طراحی شده‌اند. از آنجا که سامانه‌های دفاع هوایی دیگر، به‌ویژه سامانه‌های ضد هوایی، دارای برد محدودی هستند، غالباً در مقابله با تهدیدات بسیار سریع مانند موشک‌های هایپرسونیک یا بالستیک ناکام می‌مانند.
پیشرفت موشک‌های بالستیک به طور ویژه نیاز به سامانه‌های دفاع موشکی پیشرفته برای مقابله با خطرات این نوع موشک‌ها را آشکار کرد. بنابراین، قوی‌ترین سامانه‌های دفاع موشکی برای مقابله با خطر موشک‌های بالستیک پیشرفته و بسیار قدرتمند طراحی شده‌اند.
موشک‌های بالستیک به آن دسته از موشک‌ها اطلاق می‌شود که برای رسیدن به هدفی از پیش تعیین‌شده، مسیر خود را طی می‌کنند. مسیر بالستیک مسیری منحنی و شبیه به یک قوس بزرگ است که از لحظه پرتاب موشک تعیین می‌شود.
موشک ابتدا توسط موتور خود به لایه‌های بالایی جو یا حتی به فضای خارج از جو زمین رانده می‌شود، سپس در مسیری سهموی خارج از جو حرکت می‌کند و در نهایت با کمک جاذبه به جو زمین بازگشته و به سمت هدف خود سقوط می‌کند.
به طور کلی، هدف اصلی این سامانه‌ها فراهم کردن بالاترین سطح حفاظت از هر گونه تهدید هوایی است، چه موشک‌های بالستیک، چه موشک‌های کروز، چه جنگنده‌ها و چه پهپادها.
با وجود حفاظتی که سامانه‌های پیشرفته دفاع موشکی مانند «تاد» فراهم می‌کنند، این سامانه‌ها بی‌نقص نیستند و شاید یکی از نقاط ضعف اصلی آنها هزینه بالای توسعه، نگهداری و بهره‌برداری از این سامانه‌ها باشد، به‌طوری که سامانه «تاد» برای به کار انداختن رادارهای پیشرفته‌اش به منابع انرژی بسیار بالایی نیاز دارد؛ امری که ادامه استقرار آن را از نظر عملی و لجستیکی پیچیده می‌کند.
برای مقایسه، ایستگاه تولید انرژی رادار سامانه «پاتریوت» به دو مولد برق با ظرفیت ۱۵۰ کیلووات نیاز دارد، در حالی که رادار سامانه «تاد» تقریباً ۱۰ برابر این مقدار انرژی مصرف می‌کند و به دو واحد توان اصلی با ظرفیت ۱.۱ مگاوات نیاز دارد که به شدت سوخت مصرف می‌کنند و به همین دلیل ترجیح داده می‌شود به شبکه برق اصلی کشور متصل شوند.
این سامانه‌ها همچنین در معرض تهدیدات بزرگ‌تر مانند تاکتیک‌های جنگ الکترونیکی، از جمله پارازیت و حملات سایبری قرار دارند که ممکن است بر کارایی آنها در انجام مأموریت اصلی، یعنی رهگیری هر تهدید هوایی، تأثیر بگذارد.
سامانه از چه اجزایی تشکیل شده است؟
واحدی که مسئولیت سامانه دفاع موشکی را بر عهده دارد، با نام «باتری دفاع موشکی» شناخته می‌شود و از چندین عنصر اساسی تشکیل شده است که با همکاری یکدیگر، هر یک نقش بسیار مهمی را در شناسایی، ردیابی و رهگیری تهدیدات هوایی ایفا می‌کنند.
اولین مؤلفه در این سامانه، سیستم‌های راداری هستند که به‌منزله چشم سامانه دفاع موشکی عمل می‌کنند و آسمان بالای سر را برای هرگونه تهدید احتمالی مورد جست‌وجو قرار می‌دهند. فناوری‌های راداری و نظارتی در سامانه‌های دفاع موشکی به‌طور مستمر در حال توسعه هستند، زیرا شناسایی زودهنگام تهدیدات هوایی و توانایی ردیابی مستمر آنها، یکی از عناصر اصلی برای رهگیری این تهدیدات است.
سیستم‌های رادار در کنار حسگرهای ماهواره‌ای کار می‌کنند و این دو با هم یک سیستم نظارت دقیق را تشکیل می‌دهند که به شناسایی موشک‌های دشمن کمک می‌کند؛ به این صورت که موشک دشمن پس از پرتاب شناسایی می‌شود و همچنین توانایی تمایز تهدید واقعی از تله‌ها یا دیگر اقدامات متقابل فراهم می‌شود و امکان ردیابی موشک و حفظ آن در میدان دید فراهم می‌گردد تا اینکه موشک‌های رهگیر آن را مورد هدف قرار دهند و این تهدید را از بین ببرند.
عنصر حیاتی دیگر در این سامانه، مرکز فرماندهی و کنترل است که می‌توان آن را مغز متفکر سامانه دانست. وظیفه آن جمع‌آوری داده‌های ورودی از سیستم‌های رادار و تعیین تهدیداتی است که نیازمند مقابله فوری هستند و صدور دستور شلیک موشک‌های رهگیر را بر عهده دارد.
این موشک‌ها سلاح اصلی برای مقابله با تهدیدات هوایی هستند و به محض شناسایی تهدید، مانند موشک‌های سامانه «تاد» که از روش «اصابت برای انهدام» استفاده می‌کنند، شلیک می‌شوند؛ به این معنی که این موشک‌ها بدون داشتن کلاهک انفجاری و تنها با استفاده از انرژی جنبشی خالص، موشک‌ها را با برخورد مستقیم منهدم می‌کنند. بنابراین، این سامانه اساساً به دقت بالا متکی است و به یک رادار پیشرفته نیاز دارد که بتواند موشک‌های بالستیک کوچک و سریع را از فواصل طولانی شناسایی و ردیابی کند و هشدار زودهنگام ارائه دهد.
با توجه به سرعت فوق‌العاده بالایی که موشک دشمن و موشک‌های رهگیر دارند، این فرایند به عنوان «موشکی که موشک دیگری را منهدم می‌کند» شناخته می‌شود.
این موشک‌های رهگیر همچنین به سکوهای پرتاب نیاز دارند، که همان خودروهای فوق سنگینی هستند که اغلب در تصاویر می‌بینیم و محفظه‌های حامل موشک‌های رهگیر را حمل می‌کنند.
با این حال، آمریکا تنها کشوری نیست که در توسعه سامانه‌های دفاع موشکی پیشرفته فعالیت می‌کند. در کنار سامانه دفاع موشکی «تاد»، چندین سامانه قدرتمند دیگر نیز وجود دارند که توسط ارتش‌ها و دولت‌های مختلف توسعه یافته‌اند.
سامانه تاد آمریکا
کلمه THAAD مخفف عبارت «پدافند هوایی مرحله پایانی ارتفاع بالا» (Terminal High Altitude Area Defense) است و سامانه‌ای است که تمرکز آن بر رهگیری موشک‌های بالستیک کوتاه و میان‌برد در مرحله نهایی (مرحله ورود مجدد به جو زمین) قرار دارد و برد آن به ۲۰۰ کیلومتر و ارتفاع رهگیری آن به ۱۵۰ کیلومتر می‌رسد.
این سامانه تنها سامانه‌ای در آمریکا است که برای رهگیری اهداف هم درون و هم بیرون از جو زمین طراحی شده است.
سامانه «تاد» منطقه وسیع‌تری را نسبت به سامانه «پاتریوت» پوشش می‌دهد و به صورت مکمل با آن و سامانه «ایجیس» دریایی برای دفاع موشکی عمل می‌کند و در ارتفاعات بالاتر یک لایه دفاعی اضافی فراهم می‌آورد.
سامانه «تاد» قادر است موشک‌های بالستیک را در برد و ارتفاعی که از سامانه «فلاخن داوود» فراتر می‌رود رهگیری کند و عملکرد آن با سامانه «آرو» نیز همپوشانی دارد؛ این بدان معناست که هدف آمریکا از استقرار این سامانه در اراضی اشغالی، گسترش حفاظت برای پوشش منطقه‌ای وسیع‌تر از طریق فراهم کردن لایه‌های متعدد دفاعی برای رژیم صهیونیستی است، تلاشی برای پر کردن شکاف‌هایی که پس از حمله ایران در سامانه‌های دفاعی این رژیم نمایان شد.
هرچند سامانه «تاد» یکی از جدیدترین و کارآمدترین سامانه‌های دفاع موشکی آمریکا است، اما تنها سامانه مشهور و قوی در این حوزه نیست.
پیش از ورود به این موضوع، برخی از جزئیات اساسی درباره سامانه‌های دفاع موشکی، اجزای آنها و نحوه عملکردشان در دفاع از سرزمین در برابر تهدیدات هوایی توضیح داده می‌شود.
اس- ۴۰۰ روسیه
در سال ۱۹۹۳، روسیه توسعه سامانه دفاع موشکی «اس -۴۰۰» را آغاز کرد که نسخه به‌روزرسانی شده از سامانه قبلی، «اس -۳۰۰» است. این سامانه در اواخر دهه ۹۰ میلادی مورد آزمایش قرار گرفت و در سال ۲۰۰۷ به خدمت گرفته شد.
سامانه «اس -۴۰۰» یکی از قوی‌ترین سامانه‌های دفاع هوایی در زرادخانه تسلیحاتی روسیه به شمار می‌رود و با سامانه «تاد» آمریکا مقایسه می‌شود. این سامانه برای مقابله با جنگنده‌ها، پهپادها و موشک‌ها از انواع مختلف طراحی شده است و با بردی تا ۴۰۰ کیلومتر، توانایی مقابله با تهدیدات از فواصل دور را فراهم می‌کند.
این سامانه بر چهار نوع موشک متکی است که توانایی آن در مقابله با انواع تهدیدات هوایی در مسافت‌های مختلف را تقویت می‌کند؛ به این ترتیب، این سامانه یک دفاع چندلایه محسوب می‌شود که قادر است اهداف نزدیک و دور را به‌طور همزمان رهگیری کند.
برخی از کارشناسان نظامی معتقدند که سامانه‌های دفاع موشکی «اس -۴۰۰» و «اس -۳۰۰» تهدیدی مرگبار برای بیشتر انواع جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های رادارگریز پیشرفته به‌شمار می‌روند. تنها جنگنده‌های آمریکایی «اف -۲۲ رپتور»، «اف -۳۵» و بمب‌افکن رادارگریز «بی -۲ اسپیریت» قادرند در مناطقی که تحت حفاظت این سامانه‌های دفاعی قرار دارند، پرواز کنند. اما حتی این هواپیماها نیز با چالشی جدی مواجه خواهند شد، در صورتی که تعداد کافی از این باتری‌های روسی موجود باشد و به‌عنوان بخشی از یک شبکه دفاع هوایی یکپارچه عمل کنند.
موشک‌های ایرانی چگونه تل‌آویو را به تکاپوی کمک از آمریکا انداخت؟
سامانه پاتریوت
به آمریکا بازمی‌گردیم، جایی که سامانه موشکی «پاتریوت» به عنوان یکی از مشهورترین سامانه‌های دفاع هوایی جهان شناخته می‌شود. این سامانه در ابتدا برای سرنگونی هواپیماها توسعه یافت و سپس تغییراتی در آن اعمال شد تا قابلیت مقابله با موشک‌های بالستیک تاکتیکی را نیز داشته باشد.
این سامانه برای مقابله با تهدیدات هوایی کوتاه و متوسط برد به کار می‌رود و جزئی اساسی از سامانه دفاع هوایی چندین کشور متحد آمریکا به شمار می‌آید. همچنین این سامانه به عنوان بخشی کلیدی از شبکه دفاع هوایی ناتو شناخته شده است و به محافظت از تأسیسات نظامی و غیرنظامی می‌پردازد.
سامانه «پاتریوت» همچنین در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ نقش‌آفرینی کرد و به دلیل کارآیی خود در رهگیری موشک‌های بالستیک تاکتیکی «اسکاد» شهرت یافت.
از آن زمان، سامانه «پاتریوت» بارها به‌روزرسانی شده است تا بتواند با تهدیدات هوایی خطرناک‌تر مقابله کند. این به‌روزرسانی‌ها شامل پیشرفت‌هایی در سیستم رادار برای شناسایی اهداف بوده است و نسخه جدیدتر آنکه با نام "PAC-3" شناخته می‌شود، از روش «اصابت برای انهدام» مشابه سامانه «تاد» بهره می‌برد.
این سامانه برای عملکرد در محیط‌های مختلف طراحی شده و از تبادل اطلاعات میان واحدهای نظامی مختلف از طریق شبکه‌ای رمزگذاری‌شده و مقاوم در برابر اخلال بهره می‌برد؛ امری که به سامانه پاتریوت اجازه می‌دهد تا با دیگر سامانه‌های دفاع موشکی مانند «ایجیس» دریایی و «تاد» همکاری کند.
سامانه هونگ چی
چین نیز در دهه ۹۰ موفق به دستیابی به باتری «پاتریوت» آمریکایی شد که به آنها این امکان را داد تا فناوری این سامانه را با فناوری سامانه «اس -۳۰۰» روسی که از روسیه به دست آورده بودند، ترکیب کنند و به سامانه‌ای با نام «هونگ چی -۹» دست یابند که به عنوان بهترین سامانه دفاعی چین تا به امروز شناخته می‌شود و در سال ۱۹۹۷ وارد خدمت شد.
این سامانه چینی توانایی رهگیری انواع مختلفی از هواپیماهای جنگنده، هلیکوپترها، پهپادها، موشک‌های میان‌برد و دوربرد و بمب‌های هدایت‌شده را دارد. با این حال، برخی کارشناسان این سامانه را از نظر کارایی نسبت به نمونه روسی ضعیف‌تر می‌دانند، حتی با وجود اینکه بخشی از فناوری «پاتریوت» را در خود دارد. این مسئله در اتکای مداوم چین به سامانه‌های روسی «اس -۳۰۰» نیز دیده می‌شود؛ سامانه‌هایی که چین از آنها سه واحد زمینی و یک واحد دریایی برای حفاظت از سواحل خود در اختیار دارد.
این سامانه برای حفاظت از شهرهای بزرگ و مراکز استراتژیک چین مستقر شده است و به چندین نسخه مختلف با فناوری‌های پیشرفته و برد بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر توسعه یافته است. موشک‌های رهگیر مدرن "HQ-۹B" در این سامانه از هدایت اینرسی در حین پرواز و هدایت راداری فعال در مرحله نهایی برخورد بهره می‌برند که شانس برخورد با چندین هدف را افزایش می‌دهد.
سامانه آستر
فرانسه و ایتالیا با همکاری یکدیگر در توسعه سامانه «آستر ۳۰ سمپ / تی» مشارکت دارند. این سامانه یکی از سامانه‌های پیشرفته دفاع موشکی است که برای مقابله با هواپیماهای جنگنده، پهپادها و موشک‌های بالستیک طراحی شده است و دارای بردی تا ۱۲۰ کیلومتر می‌باشد که آن را برای محافظت از تأسیسات حیاتی و مراکز استراتژیک مناسب می‌سازد. سامانه «آستر ۳۰» مجهز به راداری مستقل است که می‌تواند اهداف را به صورت خودکار شناسایی و ردیابی کند، بدون نیاز به سیستم‌های پشتیبان؛ امری که به آن استقلال و انعطاف‌پذیری بالایی در محیط‌های پیچیده دفاعی می‌بخشد.
یکی از ویژگی‌های متمایز موشک «آستر ۳۰» توانایی شلیک عمودی آن است، که به آن اجازه می‌دهد مستقیماً به بالا شلیک شود و بتواند به هر سمتی گردش و پرواز کند. با توجه به پرتاب عمودی آن، این سامانه حتی در فضاهای تنگ، مانند مناطق شهری، قابل استفاده است.
سامانه «آستر ۳۰» نقش محوری در استراتژی دفاع هوایی ناتو دارد و به تأمین امنیت هوایی اروپا در برابر تهدیدات مختلف کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری
در پایان، با وجود این پیشرفت‌های چشمگیر در سامانه‌های دفاع موشکی، همچنان موشک‌های تولید داخل ایران، چه توسط کشورهای با منابع محدود و چه توسط مهندسان گروه‌های مقاومتی این کشور، می‌توانند به دشمنان خود آسیب وارد کنند. این امر به برتری کلی موشک‌ها به عنوان یک سلاح منجر می‌شود، زیرا آنها به عنوان یک ابزار تهاجمی عمل می‌کنند، در حالی که سامانه‌های دفاع هوایی در جایگاه واکنش‌دهنده باقی می‌مانند. همین امر است که امید قدرت‌های ضعیف‌تر را برای دستیابی به موفقیت‌های تاکتیکی و استراتژیک در این نوع از درگیری‌ها و جنگ‌ها تقویت می‌کند.
منبع: خبرگزاری مهر
avapress.net/vdcc0xq1x2bqx48.ala2.html
تگ ها
پربازدیدترین
