مقدمه
آب مادۀ است بي بو، بي رنگ و بي طعم كه آنرا از ديگر مايعات متفاوت مي سازد. آب مايۀ حيات است و نعمتِ است كه خداوند متعال آنرا به شكل وافر و رايگان براي بندگان و ديگر موجودات روي زمين اعطا نموده است. در همين مورد خداوند «ج» ميفرمايد: وَ جَعَلْناَ مِنَ الْماءِكُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ اَفَلاَ يُؤْمِنُوْنَ.
خداوند متعال به آب ارزش و اهميت زيادي داده است كه در بيش از صد آيۀ قرآن كريم در مورد آن آمده است. آب مادۀ مركب از هايدروجن و اكسيجن مي باشد و تنها مادۀ است كه در طبيعت و در شرايط عادي در ۳ حالت مايع، جامد و گاز موجود مي باشد. ادامۀ حيات همۀ ما وابسته به آن مي باشد، اما آب هميشه و به اين سادگي در دسترس همه نيست.
انسان از گذشته هاي دور و از بدو پيدايش حيات با آن رابطه مستحكم دارد. آب نقش اساسي و حياتي در ادامۀ زندگي و طبيعتاً پيدايش انسان ايفا كرده است. منابع آب در ايجاد و شكل گيري اكثر تمدن ها داراي نقش مهم و حياتي است به طوريكه بخشي از رسوم و مراسم ملل مختلف در بارۀ اين مايع مهم و حياتي مي باشد. اهميت آب نزد ملت هاي كه در نقاط كم آب جهان زندگي مي كرده اند و يا زندگي مي كنند، بسيار بيشتر از ساير ملت هاي است كه در نقاط پر آب سكونت دارند. آلودگي آب هاي زيرزميني كه در اثر نفوذ آلودگي از سطح زمين و آلودگي آب هاي سطحي در اثر عدم رعايت نكات بهداشتي صورت گرفته نيز قابل نگراني است.
افغانستان كشوري است كه منابع آبي آن چاه ها، چشمه ها، آب هاي بارندگي نظير(باران، برف و ژاله)، آب هاي سطحي نظير (جوي ها، درياچه ها و درياها)، بندها و حوض هاي طبيعي و مصنوعي، يخچال هاي كوه ها و قلل ها و بخارات اتموسفير مي باشد.
در اين مقاله تلاش شده است تا به صورت همه جانبه اهميت و ارزش آب در اسلام، آلودگي آب، بحران آب، افت آب هاي زيرزميني و منابع آب در افغانستان مورد بررسي قرار گرفته و راه هاي كنترول بحران آب نيز بيان شده است.
واژه گان كليدي: آب در اسلام، بحران آب، آلودگي آب، منابع آب در افغانستان، كنترول بحران آب.
اهميت و ارزش آب در اسلام
بهترين چيزي كه در تعريف آب مي توان نوشت اين است كه «آب مايۀ حيات است». آب نه تنها كه مايۀ حيات است بلكه بسياري از امراض را نيز شِفا مي بخشد. در اكثر اديان جهان به ويژه در اسلام آب به عنوان مادۀ پاك كننده به شمار ميرود. در دين اسلام فقط بعد از وضو گرفتن «شستن قسمت هاي از بدن با آب» مي توان فريضۀ نماز را ادا نمود. دخالت در جريان طبيعي آب ها در جهان اسلام بعد از پي بردن پيروان آن به ارزش و اهميت زراعت شروع شده است و آثار آن در بين النهرين و كناره هاي دجله و فرات به مشاهده ميرسد. در نوشته هاي عهد عقيق دربارۀ بركه هاي آب حضرت سليمان «ع» آمده است كه اين بركه ها در جنوب بيت اللحم وجود داشته و توسط قنات هاي مخصوصي به اورشليم جاري ميشد. هدف از ساخت آن جمع آوري آب باران بوده است.
در قرآن كريم ذكري از عرم آمده است: «فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمَ – سبا آيۀ ۱۵» ظاهراً اين همان سدي بود كه بلقيس در ميان دو كوه از سنگ و قير ساخته بود تا آب باران در آن جمع شود. با توجه به اينكه دين مقدس اسلام از کوچک ترین مسائل زندگی بشر چشم پوشي نكرده و آيات متعدد را در قرآن كريم به طور مكرر در مورد اهميت و ارزش آب بيان داشته است. خداوند بزرگ و متعال در ۳۳ آيۀ از قرآن كريم چنين فرموده اند: بعد از خلقت آسمان ها و زمین ما آب را فرو فرستادیم، تا زمین مرده را زنده نماید و آب را مايۀ حيات و منشاء تمامي گياهان و حيوانات و مايۀ هستي ميداند.
در قرآن عظيم الشان جهت تقرب فوق العاده آب با زندگي و حيات، در چندين مورد حيات انسان ها و زندگي به آب نازل گشته از آسمان تشبيه شده است. در سورۀ كهف آيۀ ۴۵ خداوند متعال حيات و زندگي آدميان را به آبي تشبيه نموده است كه از آسمان فرود مي آيد و موجب نمو و رشد نباتات مي شود و پس از دوران كوتاه، حيات نباتي آن پايان مي يابد. نكته بسيار مهم و زيبا در همان اصل تشبيه است كه حيات، آب است و آب، حيات است. نمو و رشد نيز از بركات همين آب حيات است.
امروزه انسان در كرات ديگر پيش از هر چيزي ديگري به دنبال موجوديت و عدم موجوديت آب است و آخرين تحقيقاتي كه در كره مريخ انجام شده نشان دهندۀ آنست كه زماني رود هاي از آب در آن جريان داشته است و دانشمندان در حال بررسي زندگي براي آينده در كره مريخ و ساير كرات مي باشند. زمين نخستين سيارۀ منظومۀ شمسي است كه در سطح آن به قدري آب وجود دارد كه اوقيانوس ها تشكيل شده است. اوقيانوس ها منابع اصلي آب هاي هستند كه در روي سطح زمين به صورت باران و برف بارش مي كنند و مهمترين تنظيم كننده گان وضع آب و هواي زمين مي باشند.
اگر امروز انسان به اين نكته فهميده باشد كه يكي از نتايج ناگزير رشد صنعت، فن آوري و جوامع انساني آلودگي روز افزون منابع آب سطح و زيرِ زمين مي باشد و به صورت يك فاجعه زيست محيطي در حال بروز است. ده ها قرن قبل در كتاب آسماني دين مبين اسلام در اين مورد به دفعات و به عناوين مختلف ياد شده است. خداوند متعال در آيه ۴۳ سورۀ نسأ و آيۀ ۶ سورۀ مائده سفارش مي كند كه براي آماده شدن براي عبادت خداوند متعال با آب طهارت نمائيد. يعني خداوند «ج» آب را عامل و ابزار اصلي طهارت قرار داده است. خداوند متعال آب را نعمتي فرستاده از آسمان، مايۀ بركت و منشاء روزي بشر در سوره هاي بقره آيۀ ۲۲، انعام آيۀ ۹۹ و جن آيۀ ۱۶ معرفي كرده است. همچنان خداوند متعال در سوره هاي اعراف آيۀ ۵۰، ابراهيم آيۀ ۱۶ و ۱۷، واقعه آيۀ ۶۸، كهف آيۀ ۲۹ و محمد آيۀ ۱۵ در مورد اهميت و قداست آب اشاره ميفرمايند كه آب گوارا را براي دوزخيان حرام گردانيديم و بهشتيان از اين آب استفاده مي نمايند.
پيغمبر گرامي ما حضرت محمد(ص) نيز در مورد آب اشاراتِ داشته اند كه مي فرمايند: «بهترین نوشیدنی در دنیا و آخرت آب و بهترین خوراكی در دنیا و آخرت گوشت و سپس برنج است.» همچنان رسول اكرم (ص) فرمودند: «بدرستی كه عرش خدا بر آب بود و چیزی پیش از آب آفریده نشده بود.»
منابع آب در كرۀ زمين
اگر كسي زمين را از فضا مشاهده نمايد آنرا به شكل يك سيارۀ آبي رنگ و پر از آب خواهد ديد. حجم تمام آب هاي كرۀ زمين در حدود ۱۳۶۰ میليون كيلومتر مكعب تخمين زده شده است. اين حجم با توجه به چرخه آب به طور دايم در بين منابع گوناگون در حال جابجايي است. مهمترين منابع آب در كرۀ زمين عبارتند از: آب هاي زيرزميني، آب هاي جوي «باران و برف»، آب هاي سطحي «رودخانه، درياچه، دريا و اوقيانوس» و همچنين بخشي از آب موجود در كرۀ زمين به صورت بخار در اتموسفير و بخشي ديگر به صورت جامد در يخچال هاي طبيعي وجود دارد.
حجم تقريبي ميزان آب هاي ذخيره شده در اين منابع به اين شرح است:
o اوقيانوس ها: در حدود ۱۳۲۰ ميليون كيلومتر مكعب «۹۷.۲%»
o يخچال هاي طبيعي: در حدود ۲۵ ميليون كيلومتر مكعب «۱.۸%»
o قشر هاي زيرزميني: در حدود ۱۳ ميليون كيلومتر مكعب «۰.۰۹%»
o آب هاي شيرين موجود در درياها، درياچه ها و رودها: در حدود ۲۵۰ هزار كيلومتر مكعب «۰.۰۲%»
o بخار آب در هوا: در حدود ۱۳ هزار كيلومتر مكعب «۰.۰۱%»
استفاده از آب
ميزان زيادي آب به دليل آبياري محصولات در بخش زراعت به مصرف مي رسد. حد اوسط جهاني ميزان برداشت آب از منابع از سال ۱۹۶۰ ميلادي به منظور آبياري زمين ها ۶۰ درصد افزايش يافته است و اين در حالي است كه ميان ۲۰ الي ۳۰ درصد آن تبخير يا جاري شده و ضايع مي شود. ميزان برداشت آب در كشورهاي در حال توسعه مثل افغانستان به خاطر عدم موجوديت ابزار لازم دو برابر كشورهاي توسعه يافته براي هر هكتار است، در حالي كه ميزان محصولات زراعتي آن ها يك سوم مي باشد. به علاوه، در اكثر نقاط خشك و نيمه خشك، به دليل كمبود بارش هاي جوي ۹۰ فيصد آب مورد ضرورت براي آبياري زمين ها از آب شيرين تأمين ميگردد، در حالي كه كشورهاي توسعه يافته اين رقم را به ۴۰ درصد رسانده اند.
موقعيت جهاني آب
مقدار آب موجود در كره زمين تقريباً ثابت بوده است. اين آب به مصارف آشاميدن، زراعت، صنعت و... مي رسد و زندگي بشر را بهبود ميبخشد. بخش اعظم سطح زمين را اوقيانوس ها و درياها فرا گرفته است. از نقطه نظر حجم و اندازه، در حدود ۹۷.۲ فيصد از آب هاي موجود در جو زمين و آب موجود در خاك ها و آب هاي زيرزميني مي باشند.
آب شيرين
انسان براي انجام فعاليت هايش به آب شيرين ضرورت دارد. آب شيرين، يعني آبي كه مقدار نمك در آن كم باشد. آب اوقيانوس ها و درياها شور هستند و استفاده از آن ها نيازمند تصفيه كردن آن هاست كه اين مورد به احداث مركز تصفيه خانه آب با ساختار هاي پيشرفته تصفيه نياز دارد. هزينه بالاي آن سبب شده كه انسان به آب هاي شيرين موجود در خشكي ها و اتموسفير زمين قانع باشد. حجم آب شيرين در جهان بسيار كم و در حدود ۲.۸ فيصد از حجم كل آب جهان است. براي مصرف آب شيرين اندك موجود در جهان محدوديت هاي هم وجود دارد. زيرا مقداري از آب هاي شيرين جهان به شكل يخ در يخچال هاي قطبي و كوهستاني قرار دارد كه به اين صورت قابل بهره برداري نمي باشند. اما انسان به آب هاي شيرين موجود در رودها، درياچه ها و آب هاي زيرزميني دسترسي دارد. البته آب هاي زيرزميني كه در لايه هاي داخلي زمين موجود هستند، لازمه دسترسي به آن ها مسائلي همچون اكتشاف، حفر چاه، كانال كشي و به كار بردن دستگاه هاي پمپ آب، ايجاد تأسيسات و لوله كشي را در پي دارد.
گردش طبيعي آب
آب هاي موجود در زمين همواره در حال تغيير شكل هستند. اين آب ها، حالات مايع، جامد و گاز را به خود ميگيرند، جلوه هاي طبيعي آب بسيار وسيع است. مقداري از آن در زمين نفوذ كرده و آب هاي زيرزميني را به وجود مي آورد. كمي از آن هم داخل شاخه ها، برگ ها، تنه و ريشه درختان ذخيره مي شود.
آب موجود در اتموسفير زمين بر اثر گردش طبيعي هر ۹ روز يك بار ميان آسمان و زمين جابجا مي شود. در هر سال اين عمل چندين مراتب تكرار ميگردد. حجم آبِ كه در هر سال به واسطه گردش آب در طبيعت فراهم مي شود، در حدود ۴۰ هزار كيلومتر مكعب است. انسان با فن آوري امروزي قادر است تنها ۲۵ هزار كيلومتر مكعب آنرا مورد استفاده قرار دهد. ريزش هاي جوي در تمام نقاط سيارۀ زمين يكسان نيست و در برخي جاها بارندگي بيشتر از ساير مكان هاست. بنابر اين وجود پستي ها و بلندي ها در نقاط مختلف زمين، سبب شده است كه آب در مناطق فرو رفتۀ آن تجمع يافته، دريا ها و اوقيانوس ها تشكيل مي دهند. در زير زمين نيز آب به صورت يكسان و يكنواخت توزيع نشده است. در برخي مناطق مقدار آب هاي زيرزميني زياد و در بعضي مناطق مقدار آن كم است.
بحران آب
انسان از گذشته هاي دور با آب پيوند ناگسستني دارد. منابع آب در شكل گيري اكثر تمدن هاي جهان نقش مهم و حياتي دارد به گونۀ كه قسمتي از رسوم و عنعنات ملل مختلف جهان در مورد اين مايع ضروري و حياتي است. اهميت آب نزد مللي كه در نقاط كم آب جهان سكونت داشته اند و مي كنند، بيشتر از ساير ملل است. اگر چه حجم آب هاي موجود بر روي كرۀ زمين نسبتاً زياد مي نمايد و اين ميزان ۲.۱ ميليارد متر مكعب برآورد شده است كه مي توان آن را قسم لايه مايعي به عمق ۲۶۵۰متر فرض كرد كه به طور يكسان سرتاسر زمين را احاطه كرده است. اما بالغ بر ۹۷ فيصد از اين آب ها كه در درياها و اوقيانوس ها متمركز هستند، شور است و در حدود ۲ فيصد آنكه شيرين مي باشد به قسم يخ و يخچال ها در مناطق قطبي تجمع يافته اند. تنها كمتر از ۱ فيصد آن به صورت منابع آبي براي شرب و زراعت قابل مصرف است و قسمتي زيادي آن نيز در اعماق زمين و دور از دسترس انسان قرار دارد كه استخراج آن هزينه بردار مي باشد.
به علاوه، منابع آب شيرين نيز به صورت يكسان و يكنواخت در سطح زمين توزيع نشده است. در حال حاضر ۹ كشور جهان ۶۰ فيصد كل منابع آب شيرين را به خود اختصاص ميدهند: كانادا، چين، هند، كلمبيا، پيرو، برازيل، روسيه، اندونزيا و ايالات متحدۀ آمريكا.
از طرف ديگر حدود ۸۰ كشور جهان با كمبود آب مواجه هستند كه برخي از آن ها تقريباً به هيچ منبع آب شيرين قابل توجه دسترسي ندارند: كويت، مالت، بحرين، امارات متحدۀ عربي، سنگاپور، اردن و ليبيا.
با توجه به رشد روز افزون جمعيت، توسعه صنايع و افزايش آلودگي منابع آب شيرين، دسترسي به آب كافي و مناسب در برخي از كشورها به يك بحران جدي تبديل شده است. مصرف سرانه آب در ايالات متحدۀ امريكا تا ميزان ۶۰۰ ليتر در روز ثبت شده است. در اروپا اين ميزان براي هر نفر ۲۰۰ ليتر در روز و براي آفريقایي ها ۳۰ ليتر در روز براي هر نفر به ثبت رسيده است. هنوز هيچ كشوري عملاً بالاي منابع آب درگير جنگ نشده اند و اين در حالي است كه متخصصان هشدار ميدهند، روزي منابع موجود آب براي جمعيت جهان كافي نخواهد بود و جنگ بر سر منابع آب ميان كشورها آغاز خواهد شد و اين پيش بيني به دليل رشد دو برابر جمعيت جهان دور از ذهن نخواهد بود. براي كشورهاي در حال توسعه ميزان آب مصرفي براي هر هكتار دو برابر كشورهاي توسعه يافته مي باشد. كسرِ حجم مخزن آب هاي زيرزميني جهان سالانه بين ۷۵۰ الي ۸۰۰ ميليارد متر مكعب بوده و مجموع كسرِ حجم مخزن آب زيرزميني در كشورهاي هند، ايالات متحدۀ امريكا، چين، آفريقايي شمالي يمن بيش از ۱۶۰ ميليارد متر مكعب در سال است.
طبق آمار برنامه عمران سازمان ملل متحد كه در سال ۲۰۰۶ به نشر رسيد:
o ۱.۱ ميليارد نفر به آب آشاميدني دسترسي ندارند.
o ۲.۶ ميليارد نفر به آب كافي براي بهداشت دسترسي ندارند.
o ۷۰۰ ميليون نفر در ۴۳ كشور جهان با مشكل كمبود پيوسته آب مواجه هستند.
o ۱.۸ ميليون كودك زير ۵ سال هر روز از ابتلا به اسهال در اثر كمبود آب آشاميدني سالم از بين ميروند.
آلودگي آب
۱. تعريف آلودگي آب: «هر گونه تغيير فزيكي، شيميايي و بيولوژيكي در محيط آب كه به گونه اي زيانبار بر سلامت، بقاء و فعاليت هاي انسان، حيوان، گياه و ساير موجودات تأثير گذارد، آلودگي آب گفته مي شود».
عوامل آلوده كننده آب: آب يكي از اساسي ترين و مهم ترين عامل حيات موجودات حيه است. از اين نظر جلوگيري از آلودگي آب نيز به همان اندازه مهم و ضروري مي باشد. عوامل آلوده كننده آب بسيار زياد بوده و مي توانند كه علاوه بر آب هاي سطحي، آب هاي زيرزميني را نيز آلوده سازند.
o عوامل آلوده كننده آب هاي زيرزميني: آلودگي آب هاي زيرزميني ممكن است از آب هاي كه به آن وارد مي شود و يا از منابع دور دست باشد و اگر اين آلودگي از منابع دور دست وارد آب شود، تعيين محل آلوده كنندۀ آب بسيار مشكل خواهد بود.
• كانيهاي موجود در معادن سطحي كه در اثر تغيير و تبديل به عامل آلوده كننده مبدل مي شود. مثلاً آب جاري سطحي «حاصل از باران و...» هنگام عبور از معادن ذغال سنگ، دي سولفيد آهن «ii» (پيريت) همراه با ذغال سنگ را در خود حل كرده و سپس در اثر واكنش، هوا آن را به اسيد سولفوريك تبديل مي كند.اسيد حاصل ضمن عبور از لايه هاي مختلف مخازن زيرزميني، موجب آلوده شدن آن مي شود.
• جمع شدن فاضلاب هاي شهري به ويژه اگر در يك حوض آهكي و يا شني وارد شوند قبل از آن كه در معرض باكتريا قرار مي گيرند و تجزيه شوند، مستقيماً و به راحتي به مخازن زيرزميني نفوذ پيدا كرده و سبب آلوده شدن آن ها ميگردد.
• ضايعات راديو اكتيوي يكي از عوامل مهم آلوده كننده منابع آب هاي زيرزميني است كه امروزه يكي از روش هاي رفع آنها كه در حقيقت مشكل بزرگي براي صاحبان فن آوري هستۀ نيز به شمار ميرود، دفن آنها در زير زمين است. علاوه بر آن دفن ضايعات راديو اكتيو در زير زمين، همه انفجار هاي هستۀ زيرزميني نيز موجب آلوده شدن آب هاي زيرزميني مي شود.
o عوامل آلوده كنندۀ آب هاي سطحي: بسياري از ضايعات صنعتي به آب زي ها زيان هاي جدي را مي رسانند. براي از بين رفتن اين ضايعات مقداري زيادي از اكسيجن محلول در آب به مصرف رسيده كه سبب كاهش اكسيجن مورد نياز آب زي ها در آب مي گردد و آنها را تهديد به مرگ مي كنند. از سوي ديگر بسياري اين ضايعات سمي بوده و سبب مسموميت آب زي ها مي شوند مانند:- فلزات سنگين، سرب، مس وغيره.
وارد شدن تركيبات فسفردار و نايتروجن دار در آب موجب رشد جلبك هاي مي شود كه ضمن ايجاد بو و مزه غير طبيعي آب، اكسيجن آب را مصرف نموده و باعث كاهش ميزان آن و بروز صدمات و تلفات آب زي ها مي شود.
• تمام پاك كننده هاي كه از طريق فاضلاب خانگي وارد آب هاي سطحي مي شوند تركيباتي را در آب ها وارد مي كنند كه اگر خنثي نشوند و يا توسط مايكرو اورگانيسم ها تجزيه و از بين برده نشوند به صورت سمي خطرناك زيان زيادي را به آب زي ها به بار مي آورند.
• حشره كش ها، دوا هاي دفع آفات نباتي و كود هاي شيميايي كه از ضروريات زراعتي مي باشند، نا خواسته سبب آلودگي آب هاي سطحي مي شوند. مي توان از (ددت «DDT») نام برد.
o چشم انداز آلودگي آب
• ذخاير آب هاي ما در آينده با روند پيشرفت و فن آوري چگونه خواهد بود؟
• آب آلوده شده براي ۷۵ فيصد مردم جهان در كشورهاي رو به توسعه مسئله بسيار مهم مي باشد.
• ۸۰ فيصد بيماري هاي جهان ناشي از آب هاي آلوده شده مي باشد. در مقابل درصد بالاي بيماري، چه برنامه هاي محافظتي گرفته شده است؟
• آيا تلاشي كه براي بهبود كيفيت آب انجام شده است، كافي مي باشد؟
آب در افغانستان
مهمترين منابع آبي افغانستان عبارتند از: آب هاي چاه، چشمه ها، آب هاي بارندگي از قبيل «باران، برف، ژاله و...»، آب هاي سطحي جوي ها، درياچه ها، درياها، بندها، حوض هاي طبيعي و مصنوعي، يخچال هاي كوه ها، قله ها و بخارات اتموسفير مي باشد. افغانستان داراي ۷۵ بليون متر مكعب آب شيرين در سال مي باشد كه ۵۷ ميليون متر مكعب آن را آب هاي سطحي و ۱۸ ميليون متر مكعب آن را آب هاي زيرزميني تشكيل داده است.
مهمترين رشته كوه هاي افغانستان كه داراي قله ها مي باشند كوه هاي هندوكش و شاخه هاي كوچك آن بوده كه مملو از برف و يخچال استند. اوسط بارندگي در آن ها ۲۵۰ الي ۴۵۰ ملي متر در سال مي باشد. بارندگي در كوه هاي پامير الي هزار ملي متر در سال است. ساحات هندوكش مركزي منبع بزرگ چشمه هاي آبي بوده كه بيشتر دريا هاي افغانستان را به وجود آورده اند. بيشترين نقاط افغانستان كه داراي آب فراوان بوده ولايات كنرها، نورستان، دره هاي پنجشير، بدخشان و تخار مي باشد. ۸۰ فيصد منبع آبي افغانستان را كوه هاي هندوكش تشكيل ميدهد. افغانستان داراي چندين صد رود كوچك و بيشتر از ۲۵ درياي بزرگ مي باشد. مهمترين دريا هاي افغانستان كه از دشت هاي پهناور عبور مكنند عبارتند از درياي آمو، هلمند، كابل، درياي اندراب يا كندز، هريرود و درياي مرغاب مي باشد.
در زمان ظاهر شاه پادشاه پيشين افغانستان، رياست آبرساني همان وقت براي هر فرد ۲۰ الي ۲۵ ليتر آب سنجيده و به همان پيمانه در شهر كابل آبرساني مي كرد. با رشد نفوس و كند بودن كار دولتي توازن توزيع الي امروز از بين رفت و مردم در هر گوشه و كنار افغانستان از آب هاي زيرزميني استفادۀ اعظمي مي نمايند. طبيعتاً آب هاي زيرزميني براي زنده نگه داشتن اجسام زنده، حفظ نباتات و مرطوب نگه داشتن قشر و فضاي زمين خلق شده است.
اوسط مقدار بارندگي در افغانستان ۲۵۰ ملي متر بوده و مقدار بارندگي در سال به ۱۶۳ بليون متر مكعب تخمين زده شده است كه از جمله ۵۷ بليون متر مكعب آن را آب هاي رودها، ۱۸ بليون متر مكعب آن را آب هاي زيرزميني و متباقي آن به قسم بخار تبديل شده و يا در وجود اجسام زنده و ساير ملحوظات طبيعي ذخيره مي شود. اوسط ارتفاع افغانستان ۱۲۰۰ متر از سطح بحر مي باشد. بلندترين نقطه افغانستان نوشاق بدخشان است كه ۷۴۹۲ متر و پست ترين نقطه درياي آمو است كه داراي ارتفاع ۲۵۰ متر مي باشد. اوسط بارندگي در مناطق شمال شرقي افغانستان بين ۴۵۰ الي ۱۰۰۰ ملي متر در سال است. در سال ۱۳۸۶ هجري خورشيدي شوراي وزيران افغانستان استراتژي سكتور آب را نمودند. غرض پيشبرد اجراي بهتر كار، افغانستان به پنج حوزۀ آبي تقسيم شده است كه عبارتند از: حوزۀ آمو، حوزۀ شمال، حوزۀ مرغاب و هريرود، حوزۀ هلمند و حوزۀ كابل.
افغانستان به خاطر داشتن زمين هاي زراعتي، حدود ۸۰ فيصد مردم آن زراعت پيشه ميباشد و زراعت بدون موجوديت آب ناممكن است. زيرا، كشت نباتات در افغانستان به شكل للمي و آبي بوده كه زياده كشت للمي در صفحات شمال افغانستان صورت مي گيرد. افغانستان داراي ۷۵ بليون متر مكعب آب در سال بوده كه تنها ۲۵ درصد آن يعني ۲۰ ميليارد متر مكعب آن را استفاده مي كند و متباقي آن به كشورهاي همجوار آن ميريزد. به باور نويسنده عدم مديريت درست منابع آبي، عدم موجوديت بندهاي ذخيروي و بندهاي آبگردان سبب شده تا بيشتر آب هاي افغانستان به كشورهاي همجوار سرازير گردد. بناً لازم است تا در آينده براي منفعت افغانستان و زراعت پيشه گان اين بندها اعمار گرديده و مشكلات كم آبي مرفوع گردد. از طرفي عدم مديريت بهتر سيستم كاناليزاسيون شهري و فاضلاب و حفر شدن چاه هاي فاضلاب از طرف مردم، سبب آلوده گي آب هاي سطحي و زيرزميني گرديده كه براي صحت و بهداشت شهروندان افغانستان خطرناك مي باشد.
روش هاي كنترول بحران آب
تغييرات آب و هواي جهان در قرن اخير نشان دهندۀ كاهش ميزان بارش هاي جوي مي باشد كه خشكسالي هاي زيادي را به بار آورده است و بحران هاي آبي را افزايش داده است. براي گذار از اين بحران، كاهش ميزان آلودگي آب به وسيله روش هاي علمي و منطقي و افزايش كارآيي مصرف آب مي باشد.
كاهش ميزان آلودگي آب
۱. اجراي طرح هاي آموزشي نسبت به اهميت و ارزش محيط زيست مانند آگاهي دهي عموم مردم از طريق رسانه ها در مورد ارزش بالاي آبب.
۲. كنترل آلودگي آب از طريق ايجاد سدها جهت جلوگيري از آلودگي منابع آب در محيط زيست توسط آن عده افراد و گروه هاي صنعتي كه به نوعي سبب آلودگي آب هاي سطحي و زيرزميني مي شوند.
۳. جلوگيري از دفن مواد زائد و مواد شيميايي در نقاط كه احتمال دارد در اثر بارندگي، مواد شيميايي آن شسته شده و به درياها، فاضلاب، چشمه ها و... وارد شوند.
۴. فاضلاب هاي شهري و صنعتي تا حد ممكن تلاش شود كه به طور كامل تصفيه و بعداً با كنترول به سيستم هاي آبي مانند رودخانه ها ريخته شوند.
افزايش كارآيي مصرف آب
ا: آموزش و به راه اندازي راه هاي آبياري و افزايش كارآيي مصرف آب زمين هاي زراعتي.
۱. اصلاح ساختار كشت محصولات زراعتي.
۲. انتخاب ارقام پرمحصول و با كارآيي مصرف آب بالا و ترويج كشت آنها.
۳. اصلاح ژنتيكي گياهان با استفاده از فن آوري جديد (بيوتكنولوژي) و توليد ارقام با كارآيي مصرف آب بالا.
۴. تحقيقات روي ارقام مقاوم به شوري و خشكي و دستيابي به آن.
۵. بررسي و تحقيق در مورد نحوۀ كشت گياهان زراعتي مختلف.
۶. استفاده و ترويج مديريت تلفيقي آب آبياري و كود هاي كيمياوي.
۷. كشت سريع گياهان جهت فرار از خشكي و تنش.
۸. گسترش كشت ارقام با طول دورۀ رشد كوتاه و رشد اوليۀ سريع.
۹. بررسي در بارۀ تعيين ابعاد مناسب زمين جهت بهبود بازدِه آبياري.
۱۰. بررسي و تحقيق دربارۀ تراكم بوتۀ مطلوب در هكتار.
۱۱. افزايش بازدِه آبياري و يكپارچه سازي اراضي.
ب: اصلاح روش آبياري كلاسيك در مزارع و باغات
۱. سرعت بخشيدن در اجراي طرح هاي يكپارچه سازي.
۲. ترويج استفاده از روش هاي مناسب آبياري.
۳. استفاده از آب برگشتي فاروها و نوارها.
۴. گسترش آموزش روش هاي جديد و كارآمد آبياري سطحي مانند: آبياري كيبلي و موجي.
۵. استفاده از روش هاي آبياري زيرزميني و روش هاي آبياري سطحي با حذف تبخير از خاك.
ج:كاهش تبخير از سطح مزرعه
۱. ترويج و گسترش استفاده از مالچ طبيعي و مصنوعي.
۲. استفاده از روش هاي بهتر زراعت جهت كاهش تبخير، تعرق و ترويج آن.
۳. كاهش تبخير مستقيم در زمان آبياري و اجتناب از آبياري در اواسط روز.
د: استفاده از روش هاي مناسب مديريت آبياري جهت كاهش تلفات آب
۱. تحقيق، بررسي و ترويج كشت نشايي.
۲. ترويج و توسعه استفاده از روش هاي آبياري تحت فشار در آبياري هاي اوليه.
۳. انجام اقدامات فني نظير كشت بذور جوانه دار شده و با كشت بذور غني شده كه سريع رشد نمايند.
ه: انجام كم آبياري جهت افزايش كارآيي مصرف آب
۱. انتخاب گياه مناسب براي كم آبياري «گياه هاي كه داراي دورۀ رشد كوتاه بازدِه مصرف آب بالا و مقاوم به خشكي هستند».
۲. خاك مناسب براي كم آبياري «خاك هاي داراي ظرفيت نگهداري بالا».
۳. كيفيت آب آبياري «كيفيت آب بايد خوب باشد».
۴. عمليات زراعي «بايد از روي منحني تابع توليد، درآمد و هزينه تعيين گردد».
۵. زمان آبياري «با توجه به رشد گياه كه حداقل تأثيرات منفي را بر رشد آن داشته باشد».
۶. روش هاي اعمال كم آبياري «بستگي به كيفيت آب و خاك دارد».
۷. مصرف كود «به ويژه كود هاي پتاسيم و روي نقش مهمي در تنظيم روزنه ها و كاهش تعرق گياه دارند».
اهميت آب در توسعۀ رفاه
كشورهاي كه داراي منابع سرشار آب شيرين و رود خانه هاي جاري مي باشند، ميتوانند از اين منبع با ارزش استفاده مختلف نمايند.
در مسير آب هاي روان و رود خانه ها با ايجاد سدها و سيل بندها ميتوان آب هاي فراواني را براي مصارف آشاميدني، زراعتي، مالداري و صنعتي ذخيره سازي كرد و در مواقع ضروري از آن استفاده خوب و مطلوب نمود. در بيشتر كشورها به ويژه كشورهاي جهان سوم بيش از نصف مردم به آب آشاميدني صحي و سالم دسترسي ندارند و اين نيازمندي روز به روز در حال افزايش و گسترش است. شهرها و روستاهاي كه فاقد آب شيرين و سالم استند با ايجاد ساختارهاي ذخيره سازي آب شيرين ميتوان بخش بزرگي از مشكلات كم آبي و آب سالم را حل نمود. براي انسان آب از اهميت بسيار بالاي نسبت به ديگر منابع برخوردار است. اگر آب آشاميدني مردم از معيارهاي صحي و سالم برخوردار نباشد، امراض مختلف از اين طريق در ميان مردم شيوع نموده و باعث متضرر ساختن و هلاكت قشر آسيب پذير جامعه خواهد شد.
براي اين كار نياز است تا دولت ها و بخش خصوصي براي توسعه پايدار، ترقي و پيشرفت، سدها و نهرها را احداث نمايند و زمين هاي خشك و بدون اسفاده را به زمين هاي زراعتي و مالداري تبديل نمايند. كشوري كه داراي توليدات داخلي در زمينه توليد محصولات زراعتي و مالداري نظير برنج، گندم، جو، جواري، سبزيجات، علوفه براي مالداري و توليد گوشت، ماست، پنير، قيماق، مسكه، شير وغيره به خود كفائي برسد و مصارف داخلي خود را تأمين نمايد، راه توسعه براي اين كشور فراهم است. زيرا مردم ميتوانند با پرداخت كم و به مقدار زياد مواد اساسي و اوليه دسترسي پيدا كنند و اين خود نشان دهندۀ سطح رفاه عمومي آن كشور مي باشد كه در دراز مدت به فايده آن كشور بوده و از اين طريق مانع بيرون شدن ارز و سرمايه از كشور و مانع وارد شدن مواد اوليه در داخل كشور ميگردد.
كشورهاي صنعتي و پيشرفته با درك اين مسئله، براي اينكه بتوانند محصولات داخلي شان به قيمت پائين توليد شوند و به قيمت مناسب بعد از توليد در داخل و خارج از كشور به فروش برسد و سبب خسارت و زيان براي زراعت پيشه گان و مالداران نگردد، سبسايدي هاي بسيار كلان براي دهقانان و مالداران پرداخت ميكنند. تا از اين طريق بخش زراعت و مالداري را توسعه و تقويت نمايند.
با ايجاد سدها در مسير درياهاي خروشان ميتوان صنعت توليد انرژي هاي مورد ضرورت مردم را به قيمت مناسب تأمين نمود. كم هزينه ترين برق نسبت به ساير نيروگاه ها و كم زيانتر از نظر محيط زيستي توليد از طريق بندهاي آبي مي باشد. زيرا بندهاي آبي به خاطر استفاده از منابع آب، محيط زيست را آلوده نمي سازد و آب استفاده شده در بندهاي برق از چرخۀ اقتصاد خارج نمي شود بلكه ميتوان از آن در ديگر بخش هاي توليدي نظير زراعت، صنعت وغيره نيز استفاده كرد. اين بزرگترين مزيت به حساب ميآيد. تأمين انرژي براي كشورهاي پيشرفته و در حال توسعه با توجه به نياز روز افزون و مبرم جوامع آنها به انرژي هايدروليكي و استفادۀ روزمرۀ آن، هزينه بسيار زيادي ضرورت دارد. از راه هاي مختلف انرژي هايدروليكي قابل تأمين است. سوخت هاي فسيلي «ذغال سنگ، نفت و گاز»، انرژي هاي بادي، گرمايي خورشيد، گرمايي زمين، منابع آبي و ازطريق نيروگاه هاي هستۀ ميتوان انرژي مورد ضرورت را تأمين كرد كه اين شيوه ها هزينه و مصرف بسيار بالاي را در بر ميگيرد. اما كم هزينه و بي خطر براي تأمين انرژي استفاده از منابع آبي است كه يكي از مؤلفه هاي اساسي شمرده مي شود.
آب هاي كه در طبقات مختلف زيرِ زمين قرار دارد، يكي از منابع مفيد و مؤثر در رشد و توسعه كشورها پنداشته مي شود كه با استفاده از فن آوري هاي جديد و در اختيار گرفتن زمين ها و دشت هاي خشك و وسيع ميتوان توليدات كشور را در زمينه هاي مختلف زراعتي، صنعتي، مالداري و آب آشاميدني به توسعه رساند.
نتيجه گيري
با توجه به مطالب و موضوعات كه در بالا بيان شد، ميتوان چنين نتيجه گيري كرد: كه آب مايۀ حيات است، نقش و اهميت آب در سوره ها و آيات متعدد قرآن شريف نشانه دهندۀ با ارزش بودن آب است. خداوند متعال در قرآن كريم بيان داشته است كه براي آماده شدن به عبادت با آب طهارت نمائيد. همچنان آب را مايۀ بركت و منشأ روزي بشر در آيات مختلف قرآن شريف معرفي نموده است.
حجم آب تمام آب هاي كرۀ زمين در حدود ۱۳۶۰ مليون كيلومتر مربع تخمين زده شده است. منابع آب عبارتند از آب هاي زيرزميني، آب هاي جوي «باران و برف»، آب هاي سطحي «رودخانه، درياچه، دريا و اوقيانوس» و همچنين بخشي از آب موجود در كرۀ زمين به شكل بخار در اتموسفير و به صورت جامد در يخچال هاي طبيعي مي باشد.
بخش زراعت به دليل آبياري محصولات بيشترين مصرف آب را به خود اختصاص داده است. از سال ۱۹۶۰ ميلادي حد اوسط ميزان برداشت آب در سطح جهان جهت آبياري زمين ها ۶۰ فيصد افزايش يافته است كه از جمله ۲۰ الي ۳۰ فيصد آن تبخير يا جاري شده و ضايع مي شود. انسان به خاطر زنده ماندن و پيشبرد فعاليت هاي شان به آب شيرين ضرورت دارد. حجم آب هاي شيرين در كل جهان ۲ ال ۲.۸ فيصد مي باشد. قسمتي از اين آب در زيرزمين و يخچال هاي طبيعي موجود است.
منابع آب در شكل گيري اكثر تمدن هاي جهان نقش اساسي داشته است و اهميت آب در نزد مردمي كه در نقاط كم آب جهان زندگي مي كنند، بيشتر از كساني است كه در نقاط پر آب جهان زندگي مي كنند. منابع آب شيرين در سطح زمين به طور يكسان توزيع نشده است. در حال حاضر ۹ كشور جهان ۶۰ فيصد كل منابع آب شيرين را در اختيار دارند و ۸۰ كشور ديگر با كمبود آب مواجه استند. با توجه به رشد روز افزون جمعيت در جهان و افزايش آلودگي منابع آب شيرين، دسترسي به آب كافي و مطمئن در برخي كشورها به بحران جدي تبديل شده است.
آب كه اساسي ترين عامل حيات موجودات حيه مي باشد، جلوگيري از آلوده شدن آن نيز ضروري است. عوامل آلوده كنندۀ آب هاي سطحي و زيرزميني عبارتند از عبور آب از معادن ذغال سنگ، چاه هاي فاضلاب، نفوذ مواد آلوده كننده از جمع شدن فاضلاب شهري در يك ناحيه، ضايعات راديو اكتيو، ضايعات صنعتي، وارد شدن تركيبات فسفردار و نايتروجن دار، يكجا شدن تمام پاك كننده ها از طريق فاضلاب خانگي، حشره كش ها، كود هاي شيميايي مي باشند.
افغانستان كه يك كشور كوهستاني و زراعتي بوده و داراي منابع سرشار آب مي باشد كه آب هاي شيرين ۷۵ بليون متر مكعب در سال مي باشد. افغانستان داراي چندين صد رود و ۲۵ درياي بزرگ مي باشد. در زمان ظاهرشاه پادشاه پيشين افغانستان رياست آبرساني همان وقت براي هر فرد ۲۰ الي ۲۵ ليتر آب در روز سنجيده بود. اما با رشد جمعيت و كند بودن كار دولتي توزيع آب تا امروز از بين رفت و مردم بيشتر از آب هاي زيرزميني استفاده اعظمي مي كنند.
اوسط بارندگي در افغانستان ۲۵۰ مي ليتر بوده و مقدار بارندگي در سال ۱۶۳ بليون متر مكعب تخمين شده است. در سال ۱۳۸۶ ه.ش شوراي وزيران افغانستان استراتژي سكتور آب را تصويب نمود و غرض پيشبرد اجراي بهتر كار، افغانستان به پنج حوزۀ آبي تقسيم شده است.
تغييرات آب و هواي جهان در قرن اخير نشان دهندۀ كاهش باران هاي موسمي است. براي اينكه به بحران آب مواجه نشويم، بهتر است از آلوده شدن آب هاي سطحي و زيرزميني جلوگيري گردد. براي اين كار نياز است تا از طريق رسانه ها براي مردم در مورد آلوده شدن آب هاي سطحي و زيرزميني آگاهي داده شده و طرح هاي مؤثر آموزشي نسيت به اهميت و ارزش آب و حفاظت از محيط زيست ارائه گردد.
براي كارآيي مصرف آب نياز است ساختار هاي مؤثر براي آبياري تهيه و عملي گردد، دانه ها و نهال هاي پر محصول انتخاب شود و اراضي زراعتي براي بهتر آبياري شدن يكپارچه گردد. كشورهاي كه داراي منابع سرشار آب شيرين و رودخانه هاي جاري مي باشند، از اين منابع با ارزش استفاده مختلف صورت ميگيرد. در مسير آب هاي روان و رودخانه ها سدها ايجاد ميكنند و سيل بندها ميسازند تا براي مصارف آشاميدن، زراعت، صنعت و... ذخيره شود و در مواقع ضروري از آن استفاده گردد.
در مسير درياها بندهاي برق براي تأمين انرژي مورد نياز مردم را ميسازند زيرا بندهاي آبي نه تنها هزينه كمتر بر ميدارد بلكه از نظر محيط زيست هم بي خطر مي باشد. برخي كشورها با استفاده از فن آوري جديد آب هاي زيرزميني براي مقاصد مختلف نظير آشاميدن، زراعت، صنعت و... استخراج ميكنند تا توليدات محصولات شان افزايش يابد.
پژوهشگر: شمس الدين «فقيري»
آب مادۀ است بي بو، بي رنگ و بي طعم كه آنرا از ديگر مايعات متفاوت مي سازد. آب مايۀ حيات است و نعمتِ است كه خداوند متعال آنرا به شكل وافر و رايگان براي بندگان و ديگر موجودات روي زمين اعطا نموده است. در همين مورد خداوند «ج» ميفرمايد: وَ جَعَلْناَ مِنَ الْماءِكُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ اَفَلاَ يُؤْمِنُوْنَ.
خداوند متعال به آب ارزش و اهميت زيادي داده است كه در بيش از صد آيۀ قرآن كريم در مورد آن آمده است. آب مادۀ مركب از هايدروجن و اكسيجن مي باشد و تنها مادۀ است كه در طبيعت و در شرايط عادي در ۳ حالت مايع، جامد و گاز موجود مي باشد. ادامۀ حيات همۀ ما وابسته به آن مي باشد، اما آب هميشه و به اين سادگي در دسترس همه نيست.
انسان از گذشته هاي دور و از بدو پيدايش حيات با آن رابطه مستحكم دارد. آب نقش اساسي و حياتي در ادامۀ زندگي و طبيعتاً پيدايش انسان ايفا كرده است. منابع آب در ايجاد و شكل گيري اكثر تمدن ها داراي نقش مهم و حياتي است به طوريكه بخشي از رسوم و مراسم ملل مختلف در بارۀ اين مايع مهم و حياتي مي باشد. اهميت آب نزد ملت هاي كه در نقاط كم آب جهان زندگي مي كرده اند و يا زندگي مي كنند، بسيار بيشتر از ساير ملت هاي است كه در نقاط پر آب سكونت دارند. آلودگي آب هاي زيرزميني كه در اثر نفوذ آلودگي از سطح زمين و آلودگي آب هاي سطحي در اثر عدم رعايت نكات بهداشتي صورت گرفته نيز قابل نگراني است.
افغانستان كشوري است كه منابع آبي آن چاه ها، چشمه ها، آب هاي بارندگي نظير(باران، برف و ژاله)، آب هاي سطحي نظير (جوي ها، درياچه ها و درياها)، بندها و حوض هاي طبيعي و مصنوعي، يخچال هاي كوه ها و قلل ها و بخارات اتموسفير مي باشد.
در اين مقاله تلاش شده است تا به صورت همه جانبه اهميت و ارزش آب در اسلام، آلودگي آب، بحران آب، افت آب هاي زيرزميني و منابع آب در افغانستان مورد بررسي قرار گرفته و راه هاي كنترول بحران آب نيز بيان شده است.
واژه گان كليدي: آب در اسلام، بحران آب، آلودگي آب، منابع آب در افغانستان، كنترول بحران آب.
اهميت و ارزش آب در اسلام
بهترين چيزي كه در تعريف آب مي توان نوشت اين است كه «آب مايۀ حيات است». آب نه تنها كه مايۀ حيات است بلكه بسياري از امراض را نيز شِفا مي بخشد. در اكثر اديان جهان به ويژه در اسلام آب به عنوان مادۀ پاك كننده به شمار ميرود. در دين اسلام فقط بعد از وضو گرفتن «شستن قسمت هاي از بدن با آب» مي توان فريضۀ نماز را ادا نمود. دخالت در جريان طبيعي آب ها در جهان اسلام بعد از پي بردن پيروان آن به ارزش و اهميت زراعت شروع شده است و آثار آن در بين النهرين و كناره هاي دجله و فرات به مشاهده ميرسد. در نوشته هاي عهد عقيق دربارۀ بركه هاي آب حضرت سليمان «ع» آمده است كه اين بركه ها در جنوب بيت اللحم وجود داشته و توسط قنات هاي مخصوصي به اورشليم جاري ميشد. هدف از ساخت آن جمع آوري آب باران بوده است.
در قرآن كريم ذكري از عرم آمده است: «فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمَ – سبا آيۀ ۱۵» ظاهراً اين همان سدي بود كه بلقيس در ميان دو كوه از سنگ و قير ساخته بود تا آب باران در آن جمع شود. با توجه به اينكه دين مقدس اسلام از کوچک ترین مسائل زندگی بشر چشم پوشي نكرده و آيات متعدد را در قرآن كريم به طور مكرر در مورد اهميت و ارزش آب بيان داشته است. خداوند بزرگ و متعال در ۳۳ آيۀ از قرآن كريم چنين فرموده اند: بعد از خلقت آسمان ها و زمین ما آب را فرو فرستادیم، تا زمین مرده را زنده نماید و آب را مايۀ حيات و منشاء تمامي گياهان و حيوانات و مايۀ هستي ميداند.
در قرآن عظيم الشان جهت تقرب فوق العاده آب با زندگي و حيات، در چندين مورد حيات انسان ها و زندگي به آب نازل گشته از آسمان تشبيه شده است. در سورۀ كهف آيۀ ۴۵ خداوند متعال حيات و زندگي آدميان را به آبي تشبيه نموده است كه از آسمان فرود مي آيد و موجب نمو و رشد نباتات مي شود و پس از دوران كوتاه، حيات نباتي آن پايان مي يابد. نكته بسيار مهم و زيبا در همان اصل تشبيه است كه حيات، آب است و آب، حيات است. نمو و رشد نيز از بركات همين آب حيات است.
امروزه انسان در كرات ديگر پيش از هر چيزي ديگري به دنبال موجوديت و عدم موجوديت آب است و آخرين تحقيقاتي كه در كره مريخ انجام شده نشان دهندۀ آنست كه زماني رود هاي از آب در آن جريان داشته است و دانشمندان در حال بررسي زندگي براي آينده در كره مريخ و ساير كرات مي باشند. زمين نخستين سيارۀ منظومۀ شمسي است كه در سطح آن به قدري آب وجود دارد كه اوقيانوس ها تشكيل شده است. اوقيانوس ها منابع اصلي آب هاي هستند كه در روي سطح زمين به صورت باران و برف بارش مي كنند و مهمترين تنظيم كننده گان وضع آب و هواي زمين مي باشند.
اگر امروز انسان به اين نكته فهميده باشد كه يكي از نتايج ناگزير رشد صنعت، فن آوري و جوامع انساني آلودگي روز افزون منابع آب سطح و زيرِ زمين مي باشد و به صورت يك فاجعه زيست محيطي در حال بروز است. ده ها قرن قبل در كتاب آسماني دين مبين اسلام در اين مورد به دفعات و به عناوين مختلف ياد شده است. خداوند متعال در آيه ۴۳ سورۀ نسأ و آيۀ ۶ سورۀ مائده سفارش مي كند كه براي آماده شدن براي عبادت خداوند متعال با آب طهارت نمائيد. يعني خداوند «ج» آب را عامل و ابزار اصلي طهارت قرار داده است. خداوند متعال آب را نعمتي فرستاده از آسمان، مايۀ بركت و منشاء روزي بشر در سوره هاي بقره آيۀ ۲۲، انعام آيۀ ۹۹ و جن آيۀ ۱۶ معرفي كرده است. همچنان خداوند متعال در سوره هاي اعراف آيۀ ۵۰، ابراهيم آيۀ ۱۶ و ۱۷، واقعه آيۀ ۶۸، كهف آيۀ ۲۹ و محمد آيۀ ۱۵ در مورد اهميت و قداست آب اشاره ميفرمايند كه آب گوارا را براي دوزخيان حرام گردانيديم و بهشتيان از اين آب استفاده مي نمايند.
پيغمبر گرامي ما حضرت محمد(ص) نيز در مورد آب اشاراتِ داشته اند كه مي فرمايند: «بهترین نوشیدنی در دنیا و آخرت آب و بهترین خوراكی در دنیا و آخرت گوشت و سپس برنج است.» همچنان رسول اكرم (ص) فرمودند: «بدرستی كه عرش خدا بر آب بود و چیزی پیش از آب آفریده نشده بود.»
منابع آب در كرۀ زمين
اگر كسي زمين را از فضا مشاهده نمايد آنرا به شكل يك سيارۀ آبي رنگ و پر از آب خواهد ديد. حجم تمام آب هاي كرۀ زمين در حدود ۱۳۶۰ میليون كيلومتر مكعب تخمين زده شده است. اين حجم با توجه به چرخه آب به طور دايم در بين منابع گوناگون در حال جابجايي است. مهمترين منابع آب در كرۀ زمين عبارتند از: آب هاي زيرزميني، آب هاي جوي «باران و برف»، آب هاي سطحي «رودخانه، درياچه، دريا و اوقيانوس» و همچنين بخشي از آب موجود در كرۀ زمين به صورت بخار در اتموسفير و بخشي ديگر به صورت جامد در يخچال هاي طبيعي وجود دارد.
حجم تقريبي ميزان آب هاي ذخيره شده در اين منابع به اين شرح است:
o اوقيانوس ها: در حدود ۱۳۲۰ ميليون كيلومتر مكعب «۹۷.۲%»
o يخچال هاي طبيعي: در حدود ۲۵ ميليون كيلومتر مكعب «۱.۸%»
o قشر هاي زيرزميني: در حدود ۱۳ ميليون كيلومتر مكعب «۰.۰۹%»
o آب هاي شيرين موجود در درياها، درياچه ها و رودها: در حدود ۲۵۰ هزار كيلومتر مكعب «۰.۰۲%»
o بخار آب در هوا: در حدود ۱۳ هزار كيلومتر مكعب «۰.۰۱%»
استفاده از آب
ميزان زيادي آب به دليل آبياري محصولات در بخش زراعت به مصرف مي رسد. حد اوسط جهاني ميزان برداشت آب از منابع از سال ۱۹۶۰ ميلادي به منظور آبياري زمين ها ۶۰ درصد افزايش يافته است و اين در حالي است كه ميان ۲۰ الي ۳۰ درصد آن تبخير يا جاري شده و ضايع مي شود. ميزان برداشت آب در كشورهاي در حال توسعه مثل افغانستان به خاطر عدم موجوديت ابزار لازم دو برابر كشورهاي توسعه يافته براي هر هكتار است، در حالي كه ميزان محصولات زراعتي آن ها يك سوم مي باشد. به علاوه، در اكثر نقاط خشك و نيمه خشك، به دليل كمبود بارش هاي جوي ۹۰ فيصد آب مورد ضرورت براي آبياري زمين ها از آب شيرين تأمين ميگردد، در حالي كه كشورهاي توسعه يافته اين رقم را به ۴۰ درصد رسانده اند.
موقعيت جهاني آب
مقدار آب موجود در كره زمين تقريباً ثابت بوده است. اين آب به مصارف آشاميدن، زراعت، صنعت و... مي رسد و زندگي بشر را بهبود ميبخشد. بخش اعظم سطح زمين را اوقيانوس ها و درياها فرا گرفته است. از نقطه نظر حجم و اندازه، در حدود ۹۷.۲ فيصد از آب هاي موجود در جو زمين و آب موجود در خاك ها و آب هاي زيرزميني مي باشند.
آب شيرين
انسان براي انجام فعاليت هايش به آب شيرين ضرورت دارد. آب شيرين، يعني آبي كه مقدار نمك در آن كم باشد. آب اوقيانوس ها و درياها شور هستند و استفاده از آن ها نيازمند تصفيه كردن آن هاست كه اين مورد به احداث مركز تصفيه خانه آب با ساختار هاي پيشرفته تصفيه نياز دارد. هزينه بالاي آن سبب شده كه انسان به آب هاي شيرين موجود در خشكي ها و اتموسفير زمين قانع باشد. حجم آب شيرين در جهان بسيار كم و در حدود ۲.۸ فيصد از حجم كل آب جهان است. براي مصرف آب شيرين اندك موجود در جهان محدوديت هاي هم وجود دارد. زيرا مقداري از آب هاي شيرين جهان به شكل يخ در يخچال هاي قطبي و كوهستاني قرار دارد كه به اين صورت قابل بهره برداري نمي باشند. اما انسان به آب هاي شيرين موجود در رودها، درياچه ها و آب هاي زيرزميني دسترسي دارد. البته آب هاي زيرزميني كه در لايه هاي داخلي زمين موجود هستند، لازمه دسترسي به آن ها مسائلي همچون اكتشاف، حفر چاه، كانال كشي و به كار بردن دستگاه هاي پمپ آب، ايجاد تأسيسات و لوله كشي را در پي دارد.
گردش طبيعي آب
آب هاي موجود در زمين همواره در حال تغيير شكل هستند. اين آب ها، حالات مايع، جامد و گاز را به خود ميگيرند، جلوه هاي طبيعي آب بسيار وسيع است. مقداري از آن در زمين نفوذ كرده و آب هاي زيرزميني را به وجود مي آورد. كمي از آن هم داخل شاخه ها، برگ ها، تنه و ريشه درختان ذخيره مي شود.
آب موجود در اتموسفير زمين بر اثر گردش طبيعي هر ۹ روز يك بار ميان آسمان و زمين جابجا مي شود. در هر سال اين عمل چندين مراتب تكرار ميگردد. حجم آبِ كه در هر سال به واسطه گردش آب در طبيعت فراهم مي شود، در حدود ۴۰ هزار كيلومتر مكعب است. انسان با فن آوري امروزي قادر است تنها ۲۵ هزار كيلومتر مكعب آنرا مورد استفاده قرار دهد. ريزش هاي جوي در تمام نقاط سيارۀ زمين يكسان نيست و در برخي جاها بارندگي بيشتر از ساير مكان هاست. بنابر اين وجود پستي ها و بلندي ها در نقاط مختلف زمين، سبب شده است كه آب در مناطق فرو رفتۀ آن تجمع يافته، دريا ها و اوقيانوس ها تشكيل مي دهند. در زير زمين نيز آب به صورت يكسان و يكنواخت توزيع نشده است. در برخي مناطق مقدار آب هاي زيرزميني زياد و در بعضي مناطق مقدار آن كم است.
بحران آب
انسان از گذشته هاي دور با آب پيوند ناگسستني دارد. منابع آب در شكل گيري اكثر تمدن هاي جهان نقش مهم و حياتي دارد به گونۀ كه قسمتي از رسوم و عنعنات ملل مختلف جهان در مورد اين مايع ضروري و حياتي است. اهميت آب نزد مللي كه در نقاط كم آب جهان سكونت داشته اند و مي كنند، بيشتر از ساير ملل است. اگر چه حجم آب هاي موجود بر روي كرۀ زمين نسبتاً زياد مي نمايد و اين ميزان ۲.۱ ميليارد متر مكعب برآورد شده است كه مي توان آن را قسم لايه مايعي به عمق ۲۶۵۰متر فرض كرد كه به طور يكسان سرتاسر زمين را احاطه كرده است. اما بالغ بر ۹۷ فيصد از اين آب ها كه در درياها و اوقيانوس ها متمركز هستند، شور است و در حدود ۲ فيصد آنكه شيرين مي باشد به قسم يخ و يخچال ها در مناطق قطبي تجمع يافته اند. تنها كمتر از ۱ فيصد آن به صورت منابع آبي براي شرب و زراعت قابل مصرف است و قسمتي زيادي آن نيز در اعماق زمين و دور از دسترس انسان قرار دارد كه استخراج آن هزينه بردار مي باشد.
به علاوه، منابع آب شيرين نيز به صورت يكسان و يكنواخت در سطح زمين توزيع نشده است. در حال حاضر ۹ كشور جهان ۶۰ فيصد كل منابع آب شيرين را به خود اختصاص ميدهند: كانادا، چين، هند، كلمبيا، پيرو، برازيل، روسيه، اندونزيا و ايالات متحدۀ آمريكا.
از طرف ديگر حدود ۸۰ كشور جهان با كمبود آب مواجه هستند كه برخي از آن ها تقريباً به هيچ منبع آب شيرين قابل توجه دسترسي ندارند: كويت، مالت، بحرين، امارات متحدۀ عربي، سنگاپور، اردن و ليبيا.
با توجه به رشد روز افزون جمعيت، توسعه صنايع و افزايش آلودگي منابع آب شيرين، دسترسي به آب كافي و مناسب در برخي از كشورها به يك بحران جدي تبديل شده است. مصرف سرانه آب در ايالات متحدۀ امريكا تا ميزان ۶۰۰ ليتر در روز ثبت شده است. در اروپا اين ميزان براي هر نفر ۲۰۰ ليتر در روز و براي آفريقایي ها ۳۰ ليتر در روز براي هر نفر به ثبت رسيده است. هنوز هيچ كشوري عملاً بالاي منابع آب درگير جنگ نشده اند و اين در حالي است كه متخصصان هشدار ميدهند، روزي منابع موجود آب براي جمعيت جهان كافي نخواهد بود و جنگ بر سر منابع آب ميان كشورها آغاز خواهد شد و اين پيش بيني به دليل رشد دو برابر جمعيت جهان دور از ذهن نخواهد بود. براي كشورهاي در حال توسعه ميزان آب مصرفي براي هر هكتار دو برابر كشورهاي توسعه يافته مي باشد. كسرِ حجم مخزن آب هاي زيرزميني جهان سالانه بين ۷۵۰ الي ۸۰۰ ميليارد متر مكعب بوده و مجموع كسرِ حجم مخزن آب زيرزميني در كشورهاي هند، ايالات متحدۀ امريكا، چين، آفريقايي شمالي يمن بيش از ۱۶۰ ميليارد متر مكعب در سال است.
طبق آمار برنامه عمران سازمان ملل متحد كه در سال ۲۰۰۶ به نشر رسيد:
o ۱.۱ ميليارد نفر به آب آشاميدني دسترسي ندارند.
o ۲.۶ ميليارد نفر به آب كافي براي بهداشت دسترسي ندارند.
o ۷۰۰ ميليون نفر در ۴۳ كشور جهان با مشكل كمبود پيوسته آب مواجه هستند.
o ۱.۸ ميليون كودك زير ۵ سال هر روز از ابتلا به اسهال در اثر كمبود آب آشاميدني سالم از بين ميروند.
آلودگي آب
۱. تعريف آلودگي آب: «هر گونه تغيير فزيكي، شيميايي و بيولوژيكي در محيط آب كه به گونه اي زيانبار بر سلامت، بقاء و فعاليت هاي انسان، حيوان، گياه و ساير موجودات تأثير گذارد، آلودگي آب گفته مي شود».
عوامل آلوده كننده آب: آب يكي از اساسي ترين و مهم ترين عامل حيات موجودات حيه است. از اين نظر جلوگيري از آلودگي آب نيز به همان اندازه مهم و ضروري مي باشد. عوامل آلوده كننده آب بسيار زياد بوده و مي توانند كه علاوه بر آب هاي سطحي، آب هاي زيرزميني را نيز آلوده سازند.
o عوامل آلوده كننده آب هاي زيرزميني: آلودگي آب هاي زيرزميني ممكن است از آب هاي كه به آن وارد مي شود و يا از منابع دور دست باشد و اگر اين آلودگي از منابع دور دست وارد آب شود، تعيين محل آلوده كنندۀ آب بسيار مشكل خواهد بود.
• كانيهاي موجود در معادن سطحي كه در اثر تغيير و تبديل به عامل آلوده كننده مبدل مي شود. مثلاً آب جاري سطحي «حاصل از باران و...» هنگام عبور از معادن ذغال سنگ، دي سولفيد آهن «ii» (پيريت) همراه با ذغال سنگ را در خود حل كرده و سپس در اثر واكنش، هوا آن را به اسيد سولفوريك تبديل مي كند.اسيد حاصل ضمن عبور از لايه هاي مختلف مخازن زيرزميني، موجب آلوده شدن آن مي شود.
• جمع شدن فاضلاب هاي شهري به ويژه اگر در يك حوض آهكي و يا شني وارد شوند قبل از آن كه در معرض باكتريا قرار مي گيرند و تجزيه شوند، مستقيماً و به راحتي به مخازن زيرزميني نفوذ پيدا كرده و سبب آلوده شدن آن ها ميگردد.
• ضايعات راديو اكتيوي يكي از عوامل مهم آلوده كننده منابع آب هاي زيرزميني است كه امروزه يكي از روش هاي رفع آنها كه در حقيقت مشكل بزرگي براي صاحبان فن آوري هستۀ نيز به شمار ميرود، دفن آنها در زير زمين است. علاوه بر آن دفن ضايعات راديو اكتيو در زير زمين، همه انفجار هاي هستۀ زيرزميني نيز موجب آلوده شدن آب هاي زيرزميني مي شود.
o عوامل آلوده كنندۀ آب هاي سطحي: بسياري از ضايعات صنعتي به آب زي ها زيان هاي جدي را مي رسانند. براي از بين رفتن اين ضايعات مقداري زيادي از اكسيجن محلول در آب به مصرف رسيده كه سبب كاهش اكسيجن مورد نياز آب زي ها در آب مي گردد و آنها را تهديد به مرگ مي كنند. از سوي ديگر بسياري اين ضايعات سمي بوده و سبب مسموميت آب زي ها مي شوند مانند:- فلزات سنگين، سرب، مس وغيره.
وارد شدن تركيبات فسفردار و نايتروجن دار در آب موجب رشد جلبك هاي مي شود كه ضمن ايجاد بو و مزه غير طبيعي آب، اكسيجن آب را مصرف نموده و باعث كاهش ميزان آن و بروز صدمات و تلفات آب زي ها مي شود.
• تمام پاك كننده هاي كه از طريق فاضلاب خانگي وارد آب هاي سطحي مي شوند تركيباتي را در آب ها وارد مي كنند كه اگر خنثي نشوند و يا توسط مايكرو اورگانيسم ها تجزيه و از بين برده نشوند به صورت سمي خطرناك زيان زيادي را به آب زي ها به بار مي آورند.
• حشره كش ها، دوا هاي دفع آفات نباتي و كود هاي شيميايي كه از ضروريات زراعتي مي باشند، نا خواسته سبب آلودگي آب هاي سطحي مي شوند. مي توان از (ددت «DDT») نام برد.
o چشم انداز آلودگي آب
• ذخاير آب هاي ما در آينده با روند پيشرفت و فن آوري چگونه خواهد بود؟
• آب آلوده شده براي ۷۵ فيصد مردم جهان در كشورهاي رو به توسعه مسئله بسيار مهم مي باشد.
• ۸۰ فيصد بيماري هاي جهان ناشي از آب هاي آلوده شده مي باشد. در مقابل درصد بالاي بيماري، چه برنامه هاي محافظتي گرفته شده است؟
• آيا تلاشي كه براي بهبود كيفيت آب انجام شده است، كافي مي باشد؟
آب در افغانستان
مهمترين منابع آبي افغانستان عبارتند از: آب هاي چاه، چشمه ها، آب هاي بارندگي از قبيل «باران، برف، ژاله و...»، آب هاي سطحي جوي ها، درياچه ها، درياها، بندها، حوض هاي طبيعي و مصنوعي، يخچال هاي كوه ها، قله ها و بخارات اتموسفير مي باشد. افغانستان داراي ۷۵ بليون متر مكعب آب شيرين در سال مي باشد كه ۵۷ ميليون متر مكعب آن را آب هاي سطحي و ۱۸ ميليون متر مكعب آن را آب هاي زيرزميني تشكيل داده است.
مهمترين رشته كوه هاي افغانستان كه داراي قله ها مي باشند كوه هاي هندوكش و شاخه هاي كوچك آن بوده كه مملو از برف و يخچال استند. اوسط بارندگي در آن ها ۲۵۰ الي ۴۵۰ ملي متر در سال مي باشد. بارندگي در كوه هاي پامير الي هزار ملي متر در سال است. ساحات هندوكش مركزي منبع بزرگ چشمه هاي آبي بوده كه بيشتر دريا هاي افغانستان را به وجود آورده اند. بيشترين نقاط افغانستان كه داراي آب فراوان بوده ولايات كنرها، نورستان، دره هاي پنجشير، بدخشان و تخار مي باشد. ۸۰ فيصد منبع آبي افغانستان را كوه هاي هندوكش تشكيل ميدهد. افغانستان داراي چندين صد رود كوچك و بيشتر از ۲۵ درياي بزرگ مي باشد. مهمترين دريا هاي افغانستان كه از دشت هاي پهناور عبور مكنند عبارتند از درياي آمو، هلمند، كابل، درياي اندراب يا كندز، هريرود و درياي مرغاب مي باشد.
در زمان ظاهر شاه پادشاه پيشين افغانستان، رياست آبرساني همان وقت براي هر فرد ۲۰ الي ۲۵ ليتر آب سنجيده و به همان پيمانه در شهر كابل آبرساني مي كرد. با رشد نفوس و كند بودن كار دولتي توازن توزيع الي امروز از بين رفت و مردم در هر گوشه و كنار افغانستان از آب هاي زيرزميني استفادۀ اعظمي مي نمايند. طبيعتاً آب هاي زيرزميني براي زنده نگه داشتن اجسام زنده، حفظ نباتات و مرطوب نگه داشتن قشر و فضاي زمين خلق شده است.
اوسط مقدار بارندگي در افغانستان ۲۵۰ ملي متر بوده و مقدار بارندگي در سال به ۱۶۳ بليون متر مكعب تخمين زده شده است كه از جمله ۵۷ بليون متر مكعب آن را آب هاي رودها، ۱۸ بليون متر مكعب آن را آب هاي زيرزميني و متباقي آن به قسم بخار تبديل شده و يا در وجود اجسام زنده و ساير ملحوظات طبيعي ذخيره مي شود. اوسط ارتفاع افغانستان ۱۲۰۰ متر از سطح بحر مي باشد. بلندترين نقطه افغانستان نوشاق بدخشان است كه ۷۴۹۲ متر و پست ترين نقطه درياي آمو است كه داراي ارتفاع ۲۵۰ متر مي باشد. اوسط بارندگي در مناطق شمال شرقي افغانستان بين ۴۵۰ الي ۱۰۰۰ ملي متر در سال است. در سال ۱۳۸۶ هجري خورشيدي شوراي وزيران افغانستان استراتژي سكتور آب را نمودند. غرض پيشبرد اجراي بهتر كار، افغانستان به پنج حوزۀ آبي تقسيم شده است كه عبارتند از: حوزۀ آمو، حوزۀ شمال، حوزۀ مرغاب و هريرود، حوزۀ هلمند و حوزۀ كابل.
افغانستان به خاطر داشتن زمين هاي زراعتي، حدود ۸۰ فيصد مردم آن زراعت پيشه ميباشد و زراعت بدون موجوديت آب ناممكن است. زيرا، كشت نباتات در افغانستان به شكل للمي و آبي بوده كه زياده كشت للمي در صفحات شمال افغانستان صورت مي گيرد. افغانستان داراي ۷۵ بليون متر مكعب آب در سال بوده كه تنها ۲۵ درصد آن يعني ۲۰ ميليارد متر مكعب آن را استفاده مي كند و متباقي آن به كشورهاي همجوار آن ميريزد. به باور نويسنده عدم مديريت درست منابع آبي، عدم موجوديت بندهاي ذخيروي و بندهاي آبگردان سبب شده تا بيشتر آب هاي افغانستان به كشورهاي همجوار سرازير گردد. بناً لازم است تا در آينده براي منفعت افغانستان و زراعت پيشه گان اين بندها اعمار گرديده و مشكلات كم آبي مرفوع گردد. از طرفي عدم مديريت بهتر سيستم كاناليزاسيون شهري و فاضلاب و حفر شدن چاه هاي فاضلاب از طرف مردم، سبب آلوده گي آب هاي سطحي و زيرزميني گرديده كه براي صحت و بهداشت شهروندان افغانستان خطرناك مي باشد.
روش هاي كنترول بحران آب
تغييرات آب و هواي جهان در قرن اخير نشان دهندۀ كاهش ميزان بارش هاي جوي مي باشد كه خشكسالي هاي زيادي را به بار آورده است و بحران هاي آبي را افزايش داده است. براي گذار از اين بحران، كاهش ميزان آلودگي آب به وسيله روش هاي علمي و منطقي و افزايش كارآيي مصرف آب مي باشد.
كاهش ميزان آلودگي آب
۱. اجراي طرح هاي آموزشي نسبت به اهميت و ارزش محيط زيست مانند آگاهي دهي عموم مردم از طريق رسانه ها در مورد ارزش بالاي آبب.
۲. كنترل آلودگي آب از طريق ايجاد سدها جهت جلوگيري از آلودگي منابع آب در محيط زيست توسط آن عده افراد و گروه هاي صنعتي كه به نوعي سبب آلودگي آب هاي سطحي و زيرزميني مي شوند.
۳. جلوگيري از دفن مواد زائد و مواد شيميايي در نقاط كه احتمال دارد در اثر بارندگي، مواد شيميايي آن شسته شده و به درياها، فاضلاب، چشمه ها و... وارد شوند.
۴. فاضلاب هاي شهري و صنعتي تا حد ممكن تلاش شود كه به طور كامل تصفيه و بعداً با كنترول به سيستم هاي آبي مانند رودخانه ها ريخته شوند.
افزايش كارآيي مصرف آب
ا: آموزش و به راه اندازي راه هاي آبياري و افزايش كارآيي مصرف آب زمين هاي زراعتي.
۱. اصلاح ساختار كشت محصولات زراعتي.
۲. انتخاب ارقام پرمحصول و با كارآيي مصرف آب بالا و ترويج كشت آنها.
۳. اصلاح ژنتيكي گياهان با استفاده از فن آوري جديد (بيوتكنولوژي) و توليد ارقام با كارآيي مصرف آب بالا.
۴. تحقيقات روي ارقام مقاوم به شوري و خشكي و دستيابي به آن.
۵. بررسي و تحقيق در مورد نحوۀ كشت گياهان زراعتي مختلف.
۶. استفاده و ترويج مديريت تلفيقي آب آبياري و كود هاي كيمياوي.
۷. كشت سريع گياهان جهت فرار از خشكي و تنش.
۸. گسترش كشت ارقام با طول دورۀ رشد كوتاه و رشد اوليۀ سريع.
۹. بررسي در بارۀ تعيين ابعاد مناسب زمين جهت بهبود بازدِه آبياري.
۱۰. بررسي و تحقيق دربارۀ تراكم بوتۀ مطلوب در هكتار.
۱۱. افزايش بازدِه آبياري و يكپارچه سازي اراضي.
ب: اصلاح روش آبياري كلاسيك در مزارع و باغات
۱. سرعت بخشيدن در اجراي طرح هاي يكپارچه سازي.
۲. ترويج استفاده از روش هاي مناسب آبياري.
۳. استفاده از آب برگشتي فاروها و نوارها.
۴. گسترش آموزش روش هاي جديد و كارآمد آبياري سطحي مانند: آبياري كيبلي و موجي.
۵. استفاده از روش هاي آبياري زيرزميني و روش هاي آبياري سطحي با حذف تبخير از خاك.
ج:كاهش تبخير از سطح مزرعه
۱. ترويج و گسترش استفاده از مالچ طبيعي و مصنوعي.
۲. استفاده از روش هاي بهتر زراعت جهت كاهش تبخير، تعرق و ترويج آن.
۳. كاهش تبخير مستقيم در زمان آبياري و اجتناب از آبياري در اواسط روز.
د: استفاده از روش هاي مناسب مديريت آبياري جهت كاهش تلفات آب
۱. تحقيق، بررسي و ترويج كشت نشايي.
۲. ترويج و توسعه استفاده از روش هاي آبياري تحت فشار در آبياري هاي اوليه.
۳. انجام اقدامات فني نظير كشت بذور جوانه دار شده و با كشت بذور غني شده كه سريع رشد نمايند.
ه: انجام كم آبياري جهت افزايش كارآيي مصرف آب
۱. انتخاب گياه مناسب براي كم آبياري «گياه هاي كه داراي دورۀ رشد كوتاه بازدِه مصرف آب بالا و مقاوم به خشكي هستند».
۲. خاك مناسب براي كم آبياري «خاك هاي داراي ظرفيت نگهداري بالا».
۳. كيفيت آب آبياري «كيفيت آب بايد خوب باشد».
۴. عمليات زراعي «بايد از روي منحني تابع توليد، درآمد و هزينه تعيين گردد».
۵. زمان آبياري «با توجه به رشد گياه كه حداقل تأثيرات منفي را بر رشد آن داشته باشد».
۶. روش هاي اعمال كم آبياري «بستگي به كيفيت آب و خاك دارد».
۷. مصرف كود «به ويژه كود هاي پتاسيم و روي نقش مهمي در تنظيم روزنه ها و كاهش تعرق گياه دارند».
اهميت آب در توسعۀ رفاه
كشورهاي كه داراي منابع سرشار آب شيرين و رود خانه هاي جاري مي باشند، ميتوانند از اين منبع با ارزش استفاده مختلف نمايند.
در مسير آب هاي روان و رود خانه ها با ايجاد سدها و سيل بندها ميتوان آب هاي فراواني را براي مصارف آشاميدني، زراعتي، مالداري و صنعتي ذخيره سازي كرد و در مواقع ضروري از آن استفاده خوب و مطلوب نمود. در بيشتر كشورها به ويژه كشورهاي جهان سوم بيش از نصف مردم به آب آشاميدني صحي و سالم دسترسي ندارند و اين نيازمندي روز به روز در حال افزايش و گسترش است. شهرها و روستاهاي كه فاقد آب شيرين و سالم استند با ايجاد ساختارهاي ذخيره سازي آب شيرين ميتوان بخش بزرگي از مشكلات كم آبي و آب سالم را حل نمود. براي انسان آب از اهميت بسيار بالاي نسبت به ديگر منابع برخوردار است. اگر آب آشاميدني مردم از معيارهاي صحي و سالم برخوردار نباشد، امراض مختلف از اين طريق در ميان مردم شيوع نموده و باعث متضرر ساختن و هلاكت قشر آسيب پذير جامعه خواهد شد.
براي اين كار نياز است تا دولت ها و بخش خصوصي براي توسعه پايدار، ترقي و پيشرفت، سدها و نهرها را احداث نمايند و زمين هاي خشك و بدون اسفاده را به زمين هاي زراعتي و مالداري تبديل نمايند. كشوري كه داراي توليدات داخلي در زمينه توليد محصولات زراعتي و مالداري نظير برنج، گندم، جو، جواري، سبزيجات، علوفه براي مالداري و توليد گوشت، ماست، پنير، قيماق، مسكه، شير وغيره به خود كفائي برسد و مصارف داخلي خود را تأمين نمايد، راه توسعه براي اين كشور فراهم است. زيرا مردم ميتوانند با پرداخت كم و به مقدار زياد مواد اساسي و اوليه دسترسي پيدا كنند و اين خود نشان دهندۀ سطح رفاه عمومي آن كشور مي باشد كه در دراز مدت به فايده آن كشور بوده و از اين طريق مانع بيرون شدن ارز و سرمايه از كشور و مانع وارد شدن مواد اوليه در داخل كشور ميگردد.
كشورهاي صنعتي و پيشرفته با درك اين مسئله، براي اينكه بتوانند محصولات داخلي شان به قيمت پائين توليد شوند و به قيمت مناسب بعد از توليد در داخل و خارج از كشور به فروش برسد و سبب خسارت و زيان براي زراعت پيشه گان و مالداران نگردد، سبسايدي هاي بسيار كلان براي دهقانان و مالداران پرداخت ميكنند. تا از اين طريق بخش زراعت و مالداري را توسعه و تقويت نمايند.
با ايجاد سدها در مسير درياهاي خروشان ميتوان صنعت توليد انرژي هاي مورد ضرورت مردم را به قيمت مناسب تأمين نمود. كم هزينه ترين برق نسبت به ساير نيروگاه ها و كم زيانتر از نظر محيط زيستي توليد از طريق بندهاي آبي مي باشد. زيرا بندهاي آبي به خاطر استفاده از منابع آب، محيط زيست را آلوده نمي سازد و آب استفاده شده در بندهاي برق از چرخۀ اقتصاد خارج نمي شود بلكه ميتوان از آن در ديگر بخش هاي توليدي نظير زراعت، صنعت وغيره نيز استفاده كرد. اين بزرگترين مزيت به حساب ميآيد. تأمين انرژي براي كشورهاي پيشرفته و در حال توسعه با توجه به نياز روز افزون و مبرم جوامع آنها به انرژي هايدروليكي و استفادۀ روزمرۀ آن، هزينه بسيار زيادي ضرورت دارد. از راه هاي مختلف انرژي هايدروليكي قابل تأمين است. سوخت هاي فسيلي «ذغال سنگ، نفت و گاز»، انرژي هاي بادي، گرمايي خورشيد، گرمايي زمين، منابع آبي و ازطريق نيروگاه هاي هستۀ ميتوان انرژي مورد ضرورت را تأمين كرد كه اين شيوه ها هزينه و مصرف بسيار بالاي را در بر ميگيرد. اما كم هزينه و بي خطر براي تأمين انرژي استفاده از منابع آبي است كه يكي از مؤلفه هاي اساسي شمرده مي شود.
آب هاي كه در طبقات مختلف زيرِ زمين قرار دارد، يكي از منابع مفيد و مؤثر در رشد و توسعه كشورها پنداشته مي شود كه با استفاده از فن آوري هاي جديد و در اختيار گرفتن زمين ها و دشت هاي خشك و وسيع ميتوان توليدات كشور را در زمينه هاي مختلف زراعتي، صنعتي، مالداري و آب آشاميدني به توسعه رساند.
نتيجه گيري
با توجه به مطالب و موضوعات كه در بالا بيان شد، ميتوان چنين نتيجه گيري كرد: كه آب مايۀ حيات است، نقش و اهميت آب در سوره ها و آيات متعدد قرآن شريف نشانه دهندۀ با ارزش بودن آب است. خداوند متعال در قرآن كريم بيان داشته است كه براي آماده شدن به عبادت با آب طهارت نمائيد. همچنان آب را مايۀ بركت و منشأ روزي بشر در آيات مختلف قرآن شريف معرفي نموده است.
حجم آب تمام آب هاي كرۀ زمين در حدود ۱۳۶۰ مليون كيلومتر مربع تخمين زده شده است. منابع آب عبارتند از آب هاي زيرزميني، آب هاي جوي «باران و برف»، آب هاي سطحي «رودخانه، درياچه، دريا و اوقيانوس» و همچنين بخشي از آب موجود در كرۀ زمين به شكل بخار در اتموسفير و به صورت جامد در يخچال هاي طبيعي مي باشد.
بخش زراعت به دليل آبياري محصولات بيشترين مصرف آب را به خود اختصاص داده است. از سال ۱۹۶۰ ميلادي حد اوسط ميزان برداشت آب در سطح جهان جهت آبياري زمين ها ۶۰ فيصد افزايش يافته است كه از جمله ۲۰ الي ۳۰ فيصد آن تبخير يا جاري شده و ضايع مي شود. انسان به خاطر زنده ماندن و پيشبرد فعاليت هاي شان به آب شيرين ضرورت دارد. حجم آب هاي شيرين در كل جهان ۲ ال ۲.۸ فيصد مي باشد. قسمتي از اين آب در زيرزمين و يخچال هاي طبيعي موجود است.
منابع آب در شكل گيري اكثر تمدن هاي جهان نقش اساسي داشته است و اهميت آب در نزد مردمي كه در نقاط كم آب جهان زندگي مي كنند، بيشتر از كساني است كه در نقاط پر آب جهان زندگي مي كنند. منابع آب شيرين در سطح زمين به طور يكسان توزيع نشده است. در حال حاضر ۹ كشور جهان ۶۰ فيصد كل منابع آب شيرين را در اختيار دارند و ۸۰ كشور ديگر با كمبود آب مواجه استند. با توجه به رشد روز افزون جمعيت در جهان و افزايش آلودگي منابع آب شيرين، دسترسي به آب كافي و مطمئن در برخي كشورها به بحران جدي تبديل شده است.
آب كه اساسي ترين عامل حيات موجودات حيه مي باشد، جلوگيري از آلوده شدن آن نيز ضروري است. عوامل آلوده كنندۀ آب هاي سطحي و زيرزميني عبارتند از عبور آب از معادن ذغال سنگ، چاه هاي فاضلاب، نفوذ مواد آلوده كننده از جمع شدن فاضلاب شهري در يك ناحيه، ضايعات راديو اكتيو، ضايعات صنعتي، وارد شدن تركيبات فسفردار و نايتروجن دار، يكجا شدن تمام پاك كننده ها از طريق فاضلاب خانگي، حشره كش ها، كود هاي شيميايي مي باشند.
افغانستان كه يك كشور كوهستاني و زراعتي بوده و داراي منابع سرشار آب مي باشد كه آب هاي شيرين ۷۵ بليون متر مكعب در سال مي باشد. افغانستان داراي چندين صد رود و ۲۵ درياي بزرگ مي باشد. در زمان ظاهرشاه پادشاه پيشين افغانستان رياست آبرساني همان وقت براي هر فرد ۲۰ الي ۲۵ ليتر آب در روز سنجيده بود. اما با رشد جمعيت و كند بودن كار دولتي توزيع آب تا امروز از بين رفت و مردم بيشتر از آب هاي زيرزميني استفاده اعظمي مي كنند.
اوسط بارندگي در افغانستان ۲۵۰ مي ليتر بوده و مقدار بارندگي در سال ۱۶۳ بليون متر مكعب تخمين شده است. در سال ۱۳۸۶ ه.ش شوراي وزيران افغانستان استراتژي سكتور آب را تصويب نمود و غرض پيشبرد اجراي بهتر كار، افغانستان به پنج حوزۀ آبي تقسيم شده است.
تغييرات آب و هواي جهان در قرن اخير نشان دهندۀ كاهش باران هاي موسمي است. براي اينكه به بحران آب مواجه نشويم، بهتر است از آلوده شدن آب هاي سطحي و زيرزميني جلوگيري گردد. براي اين كار نياز است تا از طريق رسانه ها براي مردم در مورد آلوده شدن آب هاي سطحي و زيرزميني آگاهي داده شده و طرح هاي مؤثر آموزشي نسيت به اهميت و ارزش آب و حفاظت از محيط زيست ارائه گردد.
براي كارآيي مصرف آب نياز است ساختار هاي مؤثر براي آبياري تهيه و عملي گردد، دانه ها و نهال هاي پر محصول انتخاب شود و اراضي زراعتي براي بهتر آبياري شدن يكپارچه گردد. كشورهاي كه داراي منابع سرشار آب شيرين و رودخانه هاي جاري مي باشند، از اين منابع با ارزش استفاده مختلف صورت ميگيرد. در مسير آب هاي روان و رودخانه ها سدها ايجاد ميكنند و سيل بندها ميسازند تا براي مصارف آشاميدن، زراعت، صنعت و... ذخيره شود و در مواقع ضروري از آن استفاده گردد.
در مسير درياها بندهاي برق براي تأمين انرژي مورد نياز مردم را ميسازند زيرا بندهاي آبي نه تنها هزينه كمتر بر ميدارد بلكه از نظر محيط زيست هم بي خطر مي باشد. برخي كشورها با استفاده از فن آوري جديد آب هاي زيرزميني براي مقاصد مختلف نظير آشاميدن، زراعت، صنعت و... استخراج ميكنند تا توليدات محصولات شان افزايش يابد.
پژوهشگر: شمس الدين «فقيري»
