گزارش‌ رسانه‌های مختلف از اردوگاه گردنه تنباکویی، حاکی از حضور گسترده و ازدحام مهاجران افغانستانی، به خصوص مهاجران فاقد اسناد اقامتی در ایران برای ثبت‌نام جهت بازگشت داوطلبانه به افغانستان است؛ ازدحام غیرمنتظره‌یی که سبب به میان آمدن برخی بی‌نظمی‌ها و تأخیرها در این مرکز شده است.
 
صبح به صبح، ده‌ها مهاجر افغانستان با مراجعه به این مرکز، برای برگشت به افغانستان ثبت‌نام می‌کنند، اما این ازدحام و امکانات محدود این مرکز، پاسخ‌گوی همه مراجعه‌کنندگان نیست و همین امر سبب شده تا ازدحام بیش از حدی به وجود بیاید و حتی برخی مهاجران، برای دریافت نوبت و اعزام به افغانستان، شب‌ها را نیز در محوطه این اردوگاه و در زیر آسمان به سر کنند.
 
تمام مهاجرانی که در این مرکز جمع شده‌اند، دلیل بازگشت داوطلبانه خود را به افغانستان، شرایط جدید اقتصادی ایران می‌‌خوانند. فرشاد، مهاجر 30 ساله که به این اردوگاه بازگشت امام رضا(ع) آمده، به خبرنگار تسنیم گفته است: "ماندن اینجا دیگه فایده نداره؛ حقوقم را که می‌فرستم افغانستان، دیگه حتی کفاف 15 روز زندگی زن و بچه‌ام را هم نمی‌دهد؛ از اول این‌جوری نبود؛ بعد از تحریم‌ها این‌طور شد؛ دالر که بالا رفت، اوضاع هم خراب شد".

فرشاد که جوشکار بوده و ماهیانه 2 میلیون و 200 هزار تومان درآمد داشته، خاطرنشان کرده است: "اوایل بد نبود، نه ولی همین الآن حقوقم با پول بنگاه، می‌شه 13 هزار افغانی؛ یعنی کمتر از نیمِ قبل؛ قبلاً 2 میلیون تومن می‌شد 30 هزار افغانی؛ اون پول برای زن و بچه‌هام کافی بود، ولی حالا با 13 هزار افغانی چه می‌شود کرد؟ هیچی فقط دو گونی آرد و یک حلب روغن؛ تمام. تا قبل از این تحریم‌ها و حتی تا یک سال پیش، هر یک میلیون تومان، 15 هزار افغانی بود، اما کم‌کم شد 13 هزار، بعد 12 هزار، بعدش 10 هزار، 9 هزار و حالا 8 هزار هم نیست؛ تازه پول بنگاهی هم که کسر شود، می‌شود کمتر از 7 هزار. خب نمی‌صرفد، برادر، اینجا بمانیم".
 
آن‌چه بیان شد، درد دل همه مهاجرانی است که این‌بار داوطلبانه و بدون هیچ اجباری می‌خواهند به افغانستان برگردند.
 
مهاجران بدون مدرک
محمدآصف درزابی، آمر کل نمایندگی‌های امورمهاجران افغانستان در جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار آوا، این مشکلات اقتصادی مهاجران و ازدحام در اردوگاه "گردنه تنباکویی" یا مرکز بازگشت مهاجران امام رضا(ع) را تأیید می‌کند.

وی می‌گوید: مهاجرینی که مجرد اند و می‌خواهند به افغانستان برگردند، خودشان مستقیم به آن‌جا می‌روند؛ برای برگشت به افغانستان درخواست می‌دهند و ثبت‌نام می‌شوند.
 
اما به گفته آقای درزابی، مهاجرانی که می‌خواهند با خانواده‌ خود به افغانستان برمی‌گردند، ابتدا به سفارت افغانستان مراجعه کرده و نامه می‌گیرند، سپس به مرکز بازگشت امام رضا(ع) مراجعه کرده و با اتوبوس‌های مخصوص خانواده‌ها، به طرف افغانستان فرستاده می‌شوند.
 
وی خاطرنشان کرد که هر روز بعد از ظهر اتوبوس‌ها از این مرکز به طرف افغانستان حرکت می‌کند، البته یک توقف در اردوگاه سنگ سفید مشهد هم دارد.
 
البته به گفته آمر نمایندگی‌های امورمهاجرین افغانستان، کسانی که به آن‌ها یا مرکز بازگشت امام رضا(ع) مراجعه می‌کنند، اکثرا فاقد مدرک و غیرقانونی اند و آن‌هایی که مدرک دارند، خودشان مستقیم به مرز و کمیشنری عالی سازمان ملل در امور پناهندگان مراجعه می‌کنند.
 
دیگر نمی‌صرفد!
آقای درزابی نیز تأیید می‌کند که ازدحام بیش از حد مهاجرین برای بازگشت به افغانستان، به دلیل تورم اقتصادی و تحریم‌های جدید وارد شده بر جمهوری اسلامی ایران است و افزایش قیمت‌ها و کم ارزش شدن پول این کشور، سبب شده که مهاجران به خصوص طبقه کارگر، بخواهند به افغانستان برگردند و این تعداد، خیلی افزایش پیدا کرده است.
 
وی خاطرنشان کرد که برای این طیف از مهاجران افغانستان، دیگر بودن و کار کردن در ایران نمی‌صرفد، چون حالا  یک میلیون تومان ایران، 8 هزار افغانی می‌شود که تا به دست خانواده مهاجر در افغانستان می‌رسد، به 5 هزار افغانی تقلیل می‌یابد.
 
ازدحام بیش از حد
اما همان‌طور که گفته شد، تغییر شرایط اقتصادی در ایران، سبب تمایل بیش از پیش مهاجران برای بازگشت به افغانستان و ازدحام بیش از حد در مراکز بازگشت، به خصوص اردوگاه "گردنه تنباکویی" شده است.
 
هنوز آمار دقیقی از این‌که روزانه چه تعداد مهاجر به این مرکز مراجعه می‌کند، از سوی مقام‌های مسئول منتشر نشده، اما پیش‌بینی می‌شود روزانه تا 500 نفر به مرکز بازگشت امام رضا(ع) مراجعه کنند.
 
آمر نمایندگی‌های امورمهاجران افغانستان نیز می‌گوید که چون آن‌‌ها مسئول ثبت‌نام مهاجران برای بازگشت نیستند، آماری در اختیار ندارند. اما در مورد مهاجرانی که می‌خواهند به صورت خانوادگی به افغانستان برگردند، می‌گوید که روزنامه 10 تا 15 خانواده داوطلب بازگشت به افغانستان به نمایندگی‌های کشور در تهران، مشهد و زاهدان مراجعه می‌کنند و معرفی‌نامه دریافت می‌کنند.
 
محمدآصف درزابی به صدای افغان(آوا) تأیید می‌کند که آمار مراجعه‌کنندگان برای بازگشت به افغانستان تغییر کرده، درحالی که بازگشت داوطلبانه پیش از این بسیار کم بوده است.
 
وی گفت: در گذشته هم مهاجرانی که مجرد بودند، برمی‌گشتند، اما نه به این پیمانه!
 
به گفته این دیپلمات ارشد افغانستانی، میزان بازگشت داوطلبانه مهاجران به صورت خانوادگی هم تغییر کرده و افزایش یافته است.

اما این ازدحام بیش از حد، سبب خلق کندی در روند اعزام داوطلبان به افغانستان شده است. برخی گزارش‌های تأیید نشده از سوی مهاجران مطرح شده که رسیدن نوبت اعزام، چند روز را در بر می‌گیرد.
 
آمر نمایندگی‌های امورمهاجران افغانستان در ایران می‌گوید که نمونه این تأخیرها بیشتر به دلیل رجوع یک‌بارگی و ازدحام بیش از حد مهاجران در گذشته هم دیده شده و کمبود وسایط نقلیه، سبب انتظار مهاجران شده است.
 
وی گفت که به برخی شکایت‌های رسیده در این مورد رسیدگی می‌کنند.
 
اما آقای درزابی تأکید می‌کند: "تا جایی که من خبر دارم و از زبان مقام‌های ایرانی شنیده‌ایم، این پروسه زمان‌بر نیست، یعنی عصر همان روزی که ثبت‌نام می‌کنند، به سمت اردوگاه سنگ سفید مشهد حرکت می‌کنند و نهایتا مهاجران در طول 24 ساعت، در خاک افغانستان هستند".
 
وی افزود که آن‌ها همواره نشست‌ها و صحبت‌های پی‌درپی خود را با مقام‌های جمهوری اسلامی ایران پیرامون وضعیت مهاجران و مشکلات موجود دارند و نظریات و پیشنهادهای خود را مطرح کرده، از نظریات و پیشنهادهای آن‌ها نیز استفاده می‌کنند.
 
مدیریت بازگشت
با این وجود، حفیظ‌الله میاخیل، مشاور مطبوعاتی وزارت مهاجرین افغانستان در گفتگو با خبرگزاری آوا می‌گوید: "دفاتر وزارت مهاجرین در بعضی از شهرها کار می‌کند و تدابیری را نیز روی دست داریم تا بتوانیم پروسه برگشت افغان‌ها را از ایران مدیریت کنیم".
 
به گفته وی، در زمینه بازگشت این مهاجرین مشکل خاصی وجود ندارد، اما زمانی‌که برگشت‌ها بیشتر می‌شود، مشکلاتی به وجود می‌آید و ما کوشش می‌کنیم به این مشکلات رسیدگی کنیم.
 
آقای میاخیل اشاره کرد: بیشترین بازگشت کنندگان از کشور ایران را جوانان تشکیل می‌دهد که به خاطر کار به ایران رفته بودند و کاهش شدید ارزش پول ایرانی، عامل اصلی برگشت مهاجرین به کشور است.
 
وی تأیید می‌کند که بازگشت مهاجرین افغانستان از ایران در سال جاری افزایش یافته و از آغاز سال روان میلادی تاکنون، بیش از 400 هزار مهاجر افغانستانی از ایران به کشور برگشته‌اند.
 
مشاور مطبوعاتی وزارت امورمهاجرین ادامه داد: از 400 هزار پناهجویی که از ایران به افغانستان آمده‌اند، بیش از 200 هزار آن‌ها از ایران اخراج شده‌اند.
 
به گفته وی، این آمار نشان می‌دهد که برگشت و اخراج اجباری پناهجویان افغان از ایران نسبت به سال گذشته، 50 درصد افزایش یافته است.
 
آخرین آمار
با وجود آماری که مشاور مطبوعاتی وزارت امورمهاجرین ارائه کرده، بررسی‌های خبرگزاری صدای افغان(آوا) نشان می‌دهد که در طول سه روز(اول تا سوم اسد)، بیش از یک هزار مهاجر افغانستانی و عمدتا مهاجر بدون مدرک، از مرزهای جمهوری اسلامی ایران وارد کشور شده‌اند. بر اساس آماری که از سیستم معلوماتی عودت‌کنندگان افغانستان به دست آمده، از اول تا سوم اسد، 1063 مهاجر غیرقانونی و 103 مهاجر دارای مدارک قانونی از ایران به افغانستان برگشته‌اند.
 
بر اساس آمارهای سیستم معلوماتی عودت‌کنندگان افغانستان، در چهار ماه نخست سال جاری(1397)، 33 هزار و 591 مهاجر افغانستانی از ایران به کشور بازگشته‌اند که از این میان، 33 هزار و 118 تن آن‌ مهاجران بدون مدرک، 380 تن مهاجر دارای مدرک و 93 تن دیگر، مهاجرانی بوده که ادعا کرده‌اند دارای اسناد اقامتی بوده‌اند.
 
بیشتر این مهاجران از مرز میلک در ولایت نیمروز و پس از آن، از مرز اسلام قلعه در ولایت هرات وارد افغانستان شده‌اند. 20 هزار و 966 مهاجر غیرقانونی از مرز میلک و 12 هزار 152 مهاجر دیگر از مرز اسلام‌قلعه وارد کشور شده‌اند. در این بین، 380 مهاجر دارای مدارک قانونی تنها از مرز اسلام‌قلعه وارد کشور گردیده‌اند.
 
این در حالی است که در مدت مشابه سال گذشته، هیچ مهاجر غیرقانونی و فاقد مدرک از مرز اسلام‌قلعه وارد افغانستان نشده است.
 
بر اساس آمار سیستم معلوماتی عودت‌کنندگان افغانستان، در 4 ماه نخست سال 1396، 2 هزار و 876 مهاجر افغانستانی به شمول 2620 مهاجر فاقد مدرک، 164 دارای مدرک و 92 مهاجری که ادعا کرده دارای مدرک بوده است، از ایران به کشور برگشته‌اند.
 
اما مقایسه آمار عودت‌کنندگان سال جاری نسبت به سال گذشته، یک افزایش 11.7 برابری را نشان می‌دهد.
 
در یک بازه زمانی کوچک‌تر، در ماه سرطان گذشته، 5413 مهاجر فاقد مدرک، 80 مهاجر داری مدرک و 12 مهاجر دیگر که ادعا کرده دارای مدارک بوده، از ایران وارد کشور شده‌اند. از این میان، 4726 مهاجر فاقد مدرک از مرز میلک و 687 مهاجر فاقد مدرک از مرز اسلام‌قلعه وارد افغانستان شده‌اند. هم‌چنین 90 نفر دارای مدرک تنها از مرز اسلام‌قلعه وارد کشور گردیده‌اند.
 
مهاجرت‌ها همچنان ادامه دارد
با توجه به شرایط جدید اقتصادی در جمهوری اسلامی ایران، روند مهاجرت‌ها از افغانستان به این کشور و از ایران به ترکیه هم‌چنان ادامه دارد.
 
شرایط بد امنیتی و اقتصادی در افغانستان سبب شده که با وجود مشکلات اقتصادی در ایران، روند مهاجرت‌های غیرقانونی از کشور به ایران هم‌چنان ادامه داشته باشد.
 
احمد محمدی‌فر، مدیرکل اموراتباع و مهاجرین خارجی وزارت داخله ایران در سخنانی در تاریخ 30 جوزای سال جاری به مناسبت روز جهانی پناهنده در تهران گفته بود که روزانه بین ۵۰۰ تا ۲۰۰۰ تن از مرزهای شرقی این کشور(افغانستان و پاکستان) به صورت غیرقانونی وارد ایران می‌شوند.
 
از سوی دیگر، ایران هم‌چنان یک مسیر عبور مهم برای مهاجرت‌های غیرقانونی به سوی ترکیه به حساب می‌رود و شهروندان افغانستانی نیز همواره از این مسیر، با وجود دشواری‌ها و سختی‌های آن، استفاده کرده‌اند. با توجه به شرایط جدید اقتصادی در ایران، تلاش‌ها برای عبور غیرقانونی مهاجران افغانستان از ایران به سمت ترکیه نیز در ماه‌های گذشته افزایش یافته است.
 
مدیرکل اموراتباع و مهاجرین خارجی وزارت داخله ایران در مراسم امسال روز جهانی پناهنده، به تلاش مهاجرین برای عبور غیرقانونی از ایران به سوی ترکیه اشاره کرد و گفت که در سه ماه نخست سال 1397، بیش از ۹ هزار نفر قبل از رسیدن به مرزهای ترکیه بازداشت شده‌اند. این درحالی است که این آمار در سال گذشته ۲۰ هزار تن بوده است.
 
آمار مهاجران افغانستان زیاد تغییر نخواهد کرد!
در چنین شرایطی، برخی آگاهان اقتصادی در ایران به این باورند که با وجود فشارهای اقتصادی موجود، شمار مهاجران افغانستان در ایران، با توجه به شرایط نابه‌سامان و بی‌ثبات امنیتی، سیاسی و اقتصادی در این کشور، چندان تغییر نخواهد کرد.
 
زهرا کریمی، اقتصاددان و استاد دانشگاه به روزنامه شرق گفته است: با توجه به وضعیت بد اقتصادی-امنیتی افغانستان و کشورهای همسایه‌ی افغانستان و ایران، علی‌رغم تمام شرایط سختی که این روزها مهاجران افغانستان در ایران متحمل می‌شوند، ایران را ترک نخواهند کرد.
 
او گفته است که با تمام شرایط دشوار زندگی در ایران، شمار مهاجران افغانستانی از ایران کم نخواهد شد: "در سال‌هاي ۹۱ و ۹۲ که شاهد جهش نرخ ارز بوديم نيز چنين مسئله‌یي مطرح شد که افغانستاني‌هاي ساکن ايران احتمالا ديگر منفعتي از حضور در ايران نخواهند داشت و کشور را ترک خواهند کرد، اما متأسفانه وضعيت کشورهاي همسايه ما به قدري بد است که با وجود اين گمانه‌زني‌ها، تغيير خاصي در جمعيت افغانستاني‌هاي ساکن ايران رخ نداد. اين‌‌که افغانستاني‌ها علاقه‌مند باشند ايران را ترک کنند، احتمالش زياد است، اما با توجه به وضعيت منطقه، وضعيت اقتصاد افغانستان و همچنين سخت‌گيري‌هاي کشورهاي اروپايي و ترکيه، اين احتمال که آن‌ها بتوانند چنين کاري بکنند، کم است".
 
بر اساس آمار وزارت امورمهاجرین، 2 میلیون و 430 هزار مهاجر افغانستانی در ایران زندگی می کنند که از این میان، 950 هزار تن دارای کارت‌های آمایش، 450 هزار تن دیگر دارای پاسپورت‌های خانواری با اقامت کوتاه‌مدت، 30 هزار مهاجر دارای پاسپورت‌های اقامت طولانی‌مدت و یک میلیون تن دیگر مهاجر فاقد مدرک اند.