آوا - بررسی حزب اسلامی التحریر تاجیکستان بر اساس نظریه بحران

بررسی حزب اسلامی التحریر تاجیکستان بر اساس نظریه بحران

در ابتدا نویسنده ی این مطلب بر خود لازم میداند قبل از ورود به بحث اصلی بمنظور رعایت اخلاق در پژوهش؛ از مقاله ی علمی پژوهشی آقایان دکتر جواد اطاعت و دکتر حسن کریمی با عنوان؛((حزب التحریر و حوزه ی نفوذ آن در آسیای مرکزی))، مقالات و یادداشت های موسسه مطالعات راهبردی شرق و موسسه آینده پژوهی جهان اسلام که بعنوان منابع اصلی این پژوهش بکارگیری شده و این مطلب برداشتی از مقالات یاد شده است نام برده و تقدیر نماید.

جنبش‌هاي مسلمانان در دوران پس از فروپاشي شوروي در چند لايه‌ي هويتي اسلام سنتي و مورد حمايت دولت، صوفي‌گري و اسلام سلفي قرار مي‌گيرند. حزب‌التحریر حزب اسلامگرای جهانی است که در سال ۱۹۵۳ در بیت‌المقدس توسط روحانی فلسطینی تقی‌الدین النبهانی تأسیس شده است.

حزب‌التحریر به معنی گروه آزادی‌بخش می‌باشد که از مصدر "حریت یا تحریر" عربی گرفته شده است و به معنی گروهی می‌باشد که تلاش دارد تا مسلمانان را از قید و بند نظام‌ها، افکار، مفاهیم و احساسات غیر اسلامی نجات دهد. هدف این حزب تأسیس نظام سیاسی اسلام (دولت خلافت) و تلاش برای وحدت فکری، سیاسی و جغرافیایی در میان مسلمانان جهان می باشد. این سازمان خود را در پی خلافت می‌داند و دولت ـ ملت، جمهوریت، دموکراسی، ناسیونالیسم و روش‌های دموکراتیک رسیدن به قدرت را رد نموده و فریب می‌خواند. برخی کشورها این سازمان را تروریستی دانسته و در برخی کشورها فعالیت آن به دلیل اتهام دست داشتن در خشونت ممنوع است. طریقه حزب‌التحریر برای برپایی خلافت مبتنی بر روش دموکراتیک و مدنی، روش مادی همچون فعالیت‌های نظامی، مسلحانه و خشونت‌آمیز استوار نمی‌باشد. بلکه اساس کار و فعالیت حزب‌التحریر را مبارزه فکری و سیاسی برای برپایی خلافت تشکیل می‌دهد. حزب‌التحریر خلافت خودخوانده‌ی داعش و رابطه با این گروه را رد می‌کند و با استناد به سابقه ی خود معتقد است که حزب‌التحریر در سال 1953 تاسیس شده و داعش در سال 2014 به میان آمده است.

با این مقدمه می خواهیم با تکیه برنظریه بحران و پرسش هایی نظیر اینکه؛ این حزب بحران و ریشه های آن را چه چیزی تشخیص می دهد، از کجا الگوگیری می کند و چه راهکارهایی را ارائه میدهد، به بررسی حزب اسلامی التحریر تاجیکستان بپردازیم.

اسلام و جماهیر شوروی
اتحاد شوروي بر خلاف روسيه‌ي تزاري، سياست آگاهانه و در عين حال توام با احتياطي را براي استفاده از اسلام در راستاي مقاصد خويش در پيش گرفت. بر مبناي قانون اساسي اتحاد شوروي، آموزش‌هاي مذهبي در مدارس ممنوع بود و دولت شوروي سعي مي‌كرد از طريق تحولات فرهنگي از جمله اعمال اصلاحات در نظام آموزشي، زبان و هنر اسلام را نابود كند (كتاني، 1383). در حال حاضر در اين منطقه، گروه‌ها و جنبش‌ها به عنوان اپوزسيون دولت‌هاي كنوني‌شان عمل مي‌كنند و همه خواهان تغيير وضع موجود هستند؛ اما در روش رسيدن به اين هدف با يكديگر تفاوت دارند. رشد سكولاريسم، ليبراليسم و فرهنگ غربي و فقدان عدالت و تبعيضات آشكار سياسي و اقتصادي در آسياي ميانه و قفقاز، همگي از جمله عوامل مهمي هستند كه بحران‌هاي مشتركي همچون؛ بحران مشروعيت و بحران كارآمدي را در اين كشورها تشكيل داده و زمينه‌ي خيزش‌هاي مشتركي را بر پايه تفكر اسلامي به وجود آورده است.

با فروپاشی شوروی، سه جریان اسلام سنتی- دولتی، جریان تصوف، و جریان سلفی گری در آسیای مرکزی فعالیت داشتند. اما برخالف دو جریان سنتی- دولتی و تصوف، میزان تحرک و تأثیرگذاری جریان سلفی گری در این منطقه به مراتب بیشتر بوده است. جریان سلفی، برحسب مشی مبارزاتی خود، به دو گروه تندرو و میانه رو تقسیم میشود. اسلام سلفی میانه رو با نقد اسلام سنتی و صوفیانه و بدعت خواندن بخشی از اعتقادات دینی آن ها خواستار اصلاح افکار و اعمال مردم منطقه بر اساس نگرش خاص خود به اسلام هستند. ریشة سلفیون میانه رو به خارج از منطقة آسیای مرکزی بخصوص کشورهای مصر، عراق، و اردن برمیگردد. این گروه ها، با نشر کتاب و نفوذ در مساجد، ضمن نقد روحانیون سنتی، به دنبال اصلاح اصول و ارزش های اسلامی در جامعه بودند. برخلاف میانه روها، تقاضا برای ایجاد حکومتی خلافت گونه در آسیای مرکزی پس از فروپاشی شوروی همواره وجود داشته است (استابدان، 2014 :2) این تقاضا عمدتاً از جانب سلفی های افراطی بود. آنان به دنبال تحول اساسی در ساختار سیاسی آسیای مرکزی و جایگزینی الگوی سیاسی اسلامی همچون خالفت در این منطقه اند(سنایی،1391 :80) نگرانی ها از گسترش تروریسم و فعالیت های خرابکارانه باعث شده است تا هرگونه فعالیت اسلامگرایانه در آسیای مرکزی در کانون توجه نیروهای امنیتی قرار گیرد (ادواردز، 2017 :1-2) یکی از گروه های اسلامی میانه رو در آسیای مرکزی حزب التحریر است که به طور رسمی پس از استقلال کشورهای منطقه فعالیت خود را در آسیای مرکزی آغاز کرد.

نیم نگاهی به دیگر عوامل گسترش اسلام گرایی در آسیای مرکزی
گسترش اسلام‌گرايي راديكال در آسياي مركزي بر مبناي برخي عوامل داخلي و برخي عوامل خارجي (به خصوص فعال شدن قدرت منطقه‌اي عربستان، پاكستان و آمريكا در منطقه) بوده است كه در ادامه به تشريح آنها مي‌پردازيم. روس‌ها كه از سال 1552 ميلادي با تصرف غازان در اين منطقه نقش ايفا نموده‌اند و زمينه‌ساز پيوند عميق اين منطقه با تحولات انديشه جهان اسلام شد. در واقع تساهل تزارهايي مانند كاترين به مردم مسلمان منطقه اجازه داد، ارتباط خود را با ديگر بخش‌هاي جهان اسلام تقويت نمايند و زمينه‌هاي نهضت جديد فراهم آمد كه به زودي اين نهضت آثار خود بر تحولات سياسي و اجتماعي منطقه آشكار كرد. انقلاب بلشويكي و مساله مسلمانان كه دو گروه "جديد‌ي‌ها" و "باسماچي‌ها" از مسلمانان در برخورد با اين انقلاب در تقابل با يكديگر قرار گرفتند و كم‌كم با اتخاذ تصميمات اتحاد شوروي اشكال اسلام رسمي و موازي پديدار شد. جنگ داخلي تاجيكستان ميان طرفداران كمونيست‌هاي پيشين و طرفداران دگرگوني اساسي در ساختار سنتي قدرت در اين كشور كه به درگيري‌هاي نظامي انجاميد. طالبان و تاثير آن بر بنيادگرايي اسلامي و حوادث 11 سپتامبر (كولايي، 1386). و از همه مهتر میتوان ضعف در ساختارهاي اجتماعي (همچون افزايش برون‌كوچي و پايين بودن سطح بهداشت)، اقتصادي (همچون بيكاري، فقر، عدم آزادي اقتصادي)، فرهنگي (همچون پايين بودن شاخص آموزش و هزينه‌هاي آموزشي و عدم توسعه انساني) و اقتدارگرايي و عدم توسعه سياسي (همچون فرآيند انتخابات نامتوازن و فقدان مشاركت سياسي) كشورهاي تازه استقلال يافته اشاره کرد (ديانت و همكاران، 1399)

تاریخچه حزب التحریر
در ابتدای بررسی تاریخچه این گروه باید گفت گسترش فعاليت جنبش های اسلامي در تاجيكستان، بيشتر برآيند افزايش ارتباطات ميان افغانستان و تاجيكستان در دوران اشغال افغانستان از سوي نيروهاي اتحاد جماهير شوروي بود. به دليل اين‌كه راديكاليسم اسلامي مهم‌ترين عنصر مبارزه بر ضد شوروي بود، دامنه اين پديده به تاجيكستان نيز كشيده شد (محمد شريفي، 1388) همانطور که در مقدمه گفته شد حزب التحریر اسلامی که تاریخچه ی آن به سال دهه 50 میلادی برمی گردد توسط اندیشه های شیخ تقی الدین النبهانی، اندیشمند فلسطینی پایه گذاری شد. جدایی این اندیشمند از گروه اخوان المسلمین سبب شد تا برخی پژوهشگران، حزب التحریر را شاخه ای از اخوان المسلمین بدانند.(دکمیجان،352:1383) پیشینه ی فعالیت حزب التحریر تاجیکستان به پایان دهه 1980 و آغاز 1990 میلادی باز می گردد. این حزب در شرایط آشفته ی آن روزهای سرزمین های جداشده از امپراطوری جماهیر شوروی بیشتر نفوذ کرده است. التحریر با مدیریت یوسف شیخ عبدالقدیم زلوم، جانشین النبهانی، فعالیتهای خود را در آسیای مرکزی پس از شوروی افزایش داد (کریمی، 1397 :126 )

مطالعات نشان میدهد که شهروندان ازبک نخستین هسته های التحریر را در تاجیکستان تشکیل دادند. شهروندان ازبک، در سال های پایانی دهة 1990، به شمال تاجیکستان مهاجرت کردند. نقطة شروع فعالیت التحریر در تاجیکستان استان سُغد است. این استان هم مرز با ازبکستان بوده و حدود 30 درصد از جمعیت و دو سوم از تولید ناخالص داخلی تاجیکستان مربوط به این استان است. زمان شروع فعالیت حزب در تاجیکستان پس از قطعنامة صلح بوده است؛ یعنی زمانی که حزب نهضت اسلامی از فعالیتهای نظامی دست کشید و به فعالیتهای سیاسی روی آورد. این گروه در وادی فرغانه واقع در شمال تاجیکستان فعالیت داشته و چند عملیات در خجند و چند نقطه دیگر تاجیکستان انجام داده‌اند. تعداد اعضای این حزب در تاجیکستان حدود چهار هزار نفر برآورد میشود که دارای تنوع قومی بوده و دربرگیرندة اقوام تاجیک، ازبک و روسی است (کریمی، 1397 :122)

بعد از حادثة یازده سپتامبر سال 2001 ، دولت تاجیکستان التحریر را یک حزب غیرقانونی اعلام کرد. از سال 2000 تا اوایل 2005 ، مقامات تاجیک حدود پانصد عضو التحریر را دستگیر کردند، اما فقط 189 پرونده در دادگاه تشکیل شد. در اواسط ژانویة 2006 ، دولت تاجیکستان اعلام کرد 99 عضو التحریر، از جمله شانزده زن، دستگیر شدند. دفتر مدعی العموم 74 پروندة کیفری را علیه اعضای دستگیرشده تشکیل داد و دادگاه های تاجیکستان این افراد را به پنج تا دوازده سال حبس محکوم کردند. در سال 2008 ،28 عضو التحریر محکوم شدند (قافرونوف، 2009)بیشتر اتهامات علیه اعضای التحریر در این کشور تحریک نارضایتی دینی و قومی و تلاش برای سرنگونی دولت بوده است. با وجود سرکوب دولت، ظاهرا شمار اعضا و هواداران التحریر در تاجیکستان رو به افزایش نهاده است. بسیاری از اعضای دستگیرشده حزب التحریر از قوم ازبک اند، اما شمار تاجیک ها بسرعت در حال افزایش است. سازمان های مردم نهاد تاجیکستان و بین المللی مدعی شده اند اعضای التحریر به صورت ناعادلانه محاکمه شده اند و هنگام بازداشت با آنها بدرفتاری شده است (کاراجیانس، 1391 :80)

سابقه ی اجتماعی و منابع انسانی التحریر
درباره ی سابقه ی اجتماعی کلیه اعضای التحریر اطلاعات دقیقی موجود نیست؛ زیرا آمار درستی که از سوی منابع مستقل تأیید شده باشد وجود ندارد. با وجود این، به نظر میرسد بیشتر اعضای عادی حزب التحریر وابسته به اقشار پایین تر جامعه و کادر رهبری آن از قشر روشنفکر و طبقة تحصیلکردة متوسط است. سن بیشتر اعضای حزب در منطقه 20 -35 سال و اعضای برجستة آن 35تا 45 سال است. التحریر در آسیای مرکزی ابتدا در ازبکستان عضوگیری نمود، اما در نیمة دوم دهة 1990 شمار بسیاری از مسلمانان تاجیک، قرقیز، قزاق و حتی بعضی از تازه مسلمانان روسی به این گروه پیوستند (کاراجیانس، 1391) جامعة هدف التحریر در آسیای مرکزی زنان، زندانیان، دانشجویان و روشنفکران بودند. این گروه به مدارس، دانشگاه ها، زندانها و تا حدودی کمتر به مساجد و سازمان های دولتی رسوخ کرده است. امروز التحریر در کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و تا حدودی ترکمنستان فعالیت دارد. التحریر در هر یک از این کشورها، متناسب با شرایط اجتماعی و سیاسی خاص آن کشور، راهبرد متفاوتی را دنبال میکند. این گروه در ازبکستان به دنبال حکومت اسلامی است. در تاجیکستان هم با نیروهای دولتی هم با دیگر گروه های اسلامی رقیب میجنگد. در قرقیزستان، از فضای نسبتاً آزاد کشور برای تقویت روابط خود با عموم مردم بهره میگیرد. در قزاقستان، مشغول سازماندهی نیرو است و از جنگ با دولت امتناع میکند.

از طرفی گفته می شود؛ التحریر از زمان تاسیس تاکنون همواره بدنبال نفوذ و گسترش قلمرو در جغرافیای جهان اسلام و حتی خارج از جهان اسلام بوده و گفته می شود بالغ بر یک میلیون عضو دارد.(اطاعت و کریمی،526:1401)

اما در مورد دیگر دلایل گرایش مردم منطقه به التحریر شاید این گفتة کمیجان هرایرد صحیح باشد که میگوید: نظریه پردازان غربی از جمله مارکس، ماکس وبر، و امیل دورکیم با تأکید افراط گونه ای اصرار دارند که محرومیت اجتماعی و اقتصادی باعث افزایش تعهد مذهبی میشود (دکمیجان، 1390 :15)

اهداف و خواسته های حزب التحریر
حزب التحریر بطور کل اجرای شریعت در کلیه ی کشورهای اسلامی را دنبال می کند. این حزب، در قانون اساسی خود، رکن اصلی دولت را ((خلیفه)) یاد می کند که این رکن توسط مجلس الامه (امت) برگزیده می شود. همچنین اعضای این مجلس الامه هم توسط مردم انتخاب می گردند. از تفکرات تندروانه ی این حزب میتوان به آن اشاره کرد که آن ها معتقدند رای اکثریت ملاک نیست و دلایل شرعی، قانونگذاری اصلی را معین می کند. به‌صورت مختصر اهداف حزب را می توان در: تأسیس نظام سیاسی اسلام (دولت خلافت) ، تلاش برای وحدت فکری، سیاسی و جغرافیایی در میان مسلمانان، اعاده عزت و شوکت گذشته‌ی مسلمانان ،کشیدن مسلمانان از حالت عقب‌ماندگی و انحطاط فکری و سیاسی ، هموار نمودن زمینه هدایت بشر از طریق تطبیق، دعوت و حمل اسلام دانست.

اما تلاش التحریر برای تشکیل حکومت اسلامی با قانون اساسی تاجیکستان که این کشور را یک جمهوری دموکراتیک و سکولار میداند در تعارض است. التحریر قصد داشت فعالیت سیاسی خود را در تاجیکستان بخصوص استان سُغد گسترش دهد. جامعة هدف التحریر در تاجیکستان استادان دانشگاه و دانشجویان بودند. میزان نفوذ این گروه در آموزش عالی استان سُغد به حدی زیاد بود که پس از اندکی توانستند بسیاری از استادان و دانشجویان را جذب حزب کنند (کریمی، 1397 :122)

حزب التحریر بحران را چه چیز تشخیص داده و ریشه های آن را چگونه می بیند؟
كشورهاي تازه استقلال يافته‌ي آسياي مركزي در سال‌هاي اخير با وضعيت ضعيف اقتصادي دست و پنجه نرم كرده‌اند. همچنين فساد اداري، پايين بودن سطح سيستم بهداشتي، نبود مشاركت سياسي و ساير كاستي‌ها، امنيت شهروندان اين منطقه را تحت تاثير قرار داده است و بستري براي عرض اندام گروه های اسلامی و جذب مردم به گروه‌هاي مخالف دولت‌ را فراهم كرده تا آنان بحران های بوجود آمده را از موارد یاد شده بدانند. علاوه بر اين، خلاء ايدئولوژيك به وجود آمده پس از فروپاشي حكومت كمونيستي نيز زمينه رشد افراط‌گرايي ديني را مهيا ساخته است. بطور کلی عواملی همچون سقوط شوروی، وجود فضای لازم برای فعالیت اسلامگرایان، اقبال مسلمانان این منطقه به اسلامگرایی، و شرایط اجتماعی، اقتصادی، و سیاسی نقش مهمی در نفوذ التحریر در آسیای مرکزی داشتند. حزب التحریر عامل اصلی عقب ماندگی مسلمانان را ناتوانی شدید فکری در فهم اسلام و چگونگی تبلیغ آن می دانند. به اعتقاد التحریر، جامعه نیازمند تهذیب اخلاقی است که با رجوع کامل به ارزش های اسلامی و در چارچوب یک دولت اسلامی قابل تحقق است (سنایی، 2006 :68)

شاید ریشه های بحران را که در این منطقه آشکارا دیده میشود و سبب گرایش مردم منطقه به نهضت های اسلامی همچون التحریر شده عواملی همچون؛ احساس پوچی و نبود چشماندازی روشن برای آینده در نزد مردم این منطقه، بخصوص جوانان و ایجاد مانع در برابر خواستهای افراد تحصیلکرده؛ شرایط بسیار بد اقتصادی همچون فقر و نبود فرصتهای شغلی بتوان معرفی کرد(مسعودنیا و معصومی، 1387 :42)

الگوی این حزب از کجا نشات گرفته است؟
الگوی این حزب همانطور که گفته شد برگرفته از اندیشه های النبهانی است که یکی از اعضای اخوان المسلمین بوده و بنابراین عده ای، اندیشه های این گروه را بر اساس اندیشه های النبهانی و گروه اخوان المسلمین می دانند. اما الگویی که این حزب دنبال می کند، نهاد خلافت و خلیفه گرایی بعنوان راس هرم یک ساختار سیاسی در قلمرو جغرافیایی خود است. خاستگاه اصلی این ایدئولوژی در منطقه ازبکستان و در رأس آن (درة فرغانه) است. حزب التحریر بعنوان یک حزب سیاسی میانه رو به دنبال نابودی رژیم های حاکم بر منطقه و تأسیس حکومت اسلامی (خالفت) در آسیای مرکزی است. در ارتباط با ساختار سیاسی حزب التحریر باید گفت که در رأس هرم ساختار سیاسی آن (خلیفه) قرار دارد. وی پس از انتخاب توسط مجلس امت و بیعت مردم با وی مراسم تحلیف را به جای می آورد. بعد از خلیفه، دیگر ارکان حکومتی شامل معاونان خلیفه، والیان، قضات، مجلس امت، امیر جهاد، و دستگاه اداری است. انتصاب قضات، امرا، و والیان با شخص خلیفه است.

رابطه داعش و حزب التحریر و احزاب اسلامی آسیای مرکزی را میتوان در اهداف فرامنطقه‌ای و خلافت دانست.

حزب التحریر چه راهکارهایی را ارائه می دهد؟
لازم است در ابتدای بررسی این سئوال به کتاب بنیان گذار این حزب اشاره شود. کتاب ((الدوله الاسلامیه)) نوشته ی النبهانی که بصورت عملی سیر دعوت به نهاد خلافت و برقراری دولت اسلامی را بیان می کند. وی در این کتاب مراحل سه گانه ای را در قالب سیره ی پیامبر(ص) شرح داده و هدف خود درباره ی برپایی دولت اسلامی را که در نظام خلافت دنبال می کند، ارائه داده است.

مرحله اول: شکل گیری و تشکیل هسته ی دعوت

مرحله دوم: بردن دعوت به میان امت و به دوش کشیدن اسلام در همه عرصه های زندگی

مرحله سوم: تسلیم شدن حکومت در قبال احکام اسلامی و ایجاد خلافت و تبلیغ رسالت جهانی اسلام است(حضرتی و قادری، 63:1389)

راهکار این حزب برای رهایی از اندیشه های کمونیستی و سرمایه داری، بالابردن سطح فکری مسلمانان از راه تغییر در افکار و مفاهیمی است که موجبات عقب ماندگی آنان را فراهم کرده است. حزب التحریر از همان ابتدا هدف خود را در احیای نهاد خلافت، بازگرداندن زندگی اسلامی، برقراری دولت اسلامی و رساندن دعوت اسلامی به جهانیان بیان کرده است.

یکی از امثال راهکارهای این حزب و گرایش مردم به آن؛ ایجاد مؤسسات خیریه و حمایت از اقشار فقیر و کم درآمد جامعه از سوی حزب التحریر؛ تبلیغات گستردة التحریر اعم از رسمی و غیررسمی و سازماندهی خوب این نهضت در منطقه در قالب تشکل های صوفی گری (مسعودنیا و معصومی، 1387 :42 )

حمایت حزب التحریر از اقشار فقیر و کم درآمد جامعه در آغاز برای خانواده های فعالان حزب که بازداشت و زندانی شده بودند صورت میگرفت. اما پس از مدتی، از دایرة محدود حزبی فراتر رفت و بسیاری از مردم منطقه را دربر گرفت.

حزب برای حل مسائل و مشکلات خانواده های فقیر و تهی دست کوشید و با کمک هایی مانند پرداخت صورتحساب مکالمات تلفن به یاری خانواده های جوان شتافت و اقدام به تهیه و توزیع غذای رایگان در آیین ها و جشن های مذهبی نمود. طبق گفته های یکی از روزنامه نگاران محلی، این برنامه ها یادآور گروه های تبشیری پروتستان در آسیای مرکزی است که از طریق توزیع غذا و لباس رایگان و حتی در بعضی اوقات پول نقد درصدد جذب پیروان و حامیان جدید در منطقه بودند علاوه بر این، وجود جریان های مارکسیستی که بر عَلمانیت تکیه بسیار صریحی داشتند؛ در حالی که در قانون اساسی همة این کشورها بر سکولاریسم تأکید شده است (حضرتی و قادری،65:1389) و ناتوانی نظام های سیاسی حاکم بر این منطقه در برآورده نمودن خواسته های مردم باعث توجه مردم این منطقه به التحریر شده است. توجه جامعه به التحریر، بعنوان اپوزیسیون حکومت و محدودیت های اعمال شده از سوی حکومت علیه حزب، باعث شده است تا مردم به حزب به دیدة مثبت بنگرند، عضویت آسان در التحریر که تنها شرط آن مسلمان بودن و پذیرش دین مبین اسلام بعنوان یک نظام کاربردی است و نهایتا دخالت قدرت های فرامنطقه ای از جمله عربستان سعودی، پاکستان، و افغانستان و همچنین گروه های تندرو مثل طالبان و جماعت اسلامی پاکستان در تحریک علاقه مندان به اسلام گرایی در منطقه نقش بسیاری داشته است.

جمع‌بندي
برای جمع بندی باید گفت عواملی همچون سقوط شوروی، وجود فضای لازم برای فعالیت اسلامگرایان، اقبال مسلمانان این منطقه به اسلامگرایی و شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نقش مهمی در نفوذ التحریر در آسیای مرکزی و تاجیکستان داشته است. حزب التحریر اندیشه های خود را از شیخ النبهانی اندیشمند دانشگاه الازهر و عضو سابق اخوان المسلمین می گیرد. حزب التحریر عامل اصلی عقب ماندگی مسلمانان را ناتوانی شدید فکری در فهم اسلام و چگونگی تبلیغ آن می دانند. به اعتقاد التحریر، جامعه نیازمند تهذیب اخلاقی است که با رجوع کامل به ارزش های اسلامی و در چارچوب یک دولت اسلامی قابل تحقق است. راهکار این حزب برای رهایی از اندیشه های کمونیستی و سرمایه داری، بالابردن سطح فکری مسلمانان از راه تغییر در افکار و مفاهیمی است که موجبات عقب ماندگی آنان را فراهم کرده است. حزب التحریر از همان ابتدا هدف خود را در احیای نهاد خلافت، بازگرداندن زندگی اسلامی، برقراری دولت اسلامی و رساندن دعوت اسلامی به جهانیان بیان کرده است.

برخی اسلامگرایان معتقدند با گذشت زمان، بخش های بیشتری از جوامع آسیای مرکزی به این نتیجه میرسند که شاید التحریر تنها جانشین مطمئن برای حکومتهای مستبد و فاسد این منطقه است و دلیل آن دستور کار متنوع سیاسی حزب، برنامه های روشنگرانه و عوامپسند و روش سیاسی غیرخشونت طلب آن است. لذا میتوان گفت که حضور این حزب در منطقه مبارزه به منظور بیداری اسلامی، جاری نمودن احکام و دستورهای اسلام، و برقراری حکومت اسلامی (خلافت)است.

منابع:
جواد اطلاعت و حسن کریمی، حزب التحریر و حوزه نفوذ آن در آسیای مرکزی، فصلنامه پژوهش های جغرافیای انسانی، دورع 54، شماره 2، تابستان 1401

النبهانی، تقی الدین، 1423 ،الدولة الاسلامیه، بیروت: دارالامه الطبعه السابعه.
احمدی، حمید، 1390 ، سیر تحول جنبشهای اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)
اکینر، شیرین، 1382 ،سیاسی گرایی اسلام در آسیای مرکزی در دورة پس از شوروی، ترجمة سعید نقـی زاده، شـ مارة 45
حضرتی، حسن و قادری، عبدالواحد، 1389 ،اندیشة سیاسی حزب التحریر، پژوهشهای تاریخی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال 2 ،شمارة 3 ،صص 57-75.
دکمجیان، هرایرد، 1390 ،جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمة حمید احمدی، تهران: کیهان.
دیانت و همکاران، 1398 ،بررسی و مقایسة نقش شاخص های توسعة اجتماعی در گرایش به سوی اسلام تندرو در آسـیای مرکـزی، مطالعات اوراسیای مرکزی، دورة 12 ،شمارة 1 ،صص 101 -121.
کاراجیانس، امانوئل، 1391 ،اسلامگرایی در آسیای مرکزی، مترجم مؤسسة مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، شعبة خراسـان، قم: نشر بوستان کتاب.
کولایی، الهه، 1384 ،بازی بزرگ جدید در آسیای مرکزی، تهران: وزارت امور خارجه
الحق‌النور، شمس (1374)، اسلام و نهضت اسلامي در تاجيكستان، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي حوزه‌ي هنري، چاپ اول.
ديانت، محسن؛ فرهادي، محمد و عباسي قادي، مجتبي (1399)، بررسی و مقایسه مولفه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشورهای آسیای میانه عضو گروه اسلام گرایی افراطی (مورد مطالعه: گرایش به داعش)، فصلنامه راهبرد سیاسی، شماره 14.
كولايي، الهه (1384)، بازي بزرگ جديد در آسياي مركزي، تهران: وزارت امور خارجه، مركز چاپ و انتشارات.
كولايي، الهه (1386)، زمينه‌هاي بنيادگرايي اسلامي در آسياي مركزي، مجله دانشكده حقوق و علوم سياسي، شماره 67.
كولايي، الهه و بلورچي‌زاده، مهدي (1396)، تحول در نقش و جايگاه تصوف در آسياي مركزي، مطالعات اوراسياي مركزي، دوره 11، شماره 2.

با سپاس از راهنمایی پژوهشی جناب آقای دکتر رضا خراسانی، استاد دانشگاه شهید بهشتی و تحلیلگر روابط بین الملل