در مسئله‌ی تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی ساکن جمهوری اسلامی ایران، همواره دو قطب مخالف در سطح سیاست‌گذاری این کشور وجود داشته است: نگاه تهدیدمحور با محوریت سیاست‌های بازگشت مهاجران و بار مالی آموزش اتباع افغانستانی برای دولت ایران و نیز نگاه فرصت‌محور جهت اشاعه‌ی فرهنگ ایرانی-اسلامی در منطقه و به ویژه در خصوص مهاجران قانونی و همچنین پس از انتشار فرمان امام خامنه‌ای مبنی بر لزوم تحصیل تمامی دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران.

تعداد دانش‌آموزان غیرایرانی ثبت نام شده در مدارس کشور جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۸۵، با شیبی ثابت رو به افزایش بوده است. در سال تحصیلی ۱۳۹9ـ ۱۳۹8 بیش از ۵۰۳ هزار دانش‌آموز مهاجر غیرایرانی در بیش از ۲۸ هزار مدرسه ایرانی سراسر کشور ثبت نام شده بودند. این در حالی است که همواره سیاست‌های متفاوتی در طول 40 سال اخیر درخصوص نحوه مواجهه با دانش‌آموزان مهاجر، اعم از پذیرش یا عدم پذیرش آنها، رایگان بودن تحصیل آنها، شرایط تحصیل کودکان مهاجر نسبت با مسائل اقامتی ایشان و مانند آن، اتخاذ شده است.
سیاست‌های پیرامون مسئله تحصیل مهاجرین همواره متأثر از سیاست‌های کلی دولت درخصوص اتباع افغانستانی (به دلیل غلبه تعداد این دسته از مهاجرین نسبت به سایر کشورها در ایران) بوده است. از یک سو، در ایران خدمات آموزشی به اتباع قانونی به شکلی سخاوتمندانه ارائه می‌شود و از سوی دیگر، به دلیل حضور حدود دو میلیون نفر مهاجر غیرقانونی، موانع متعددی پیش روی این کودکان قرار دارد. بر این اساس، می‌توان گفت همواره دو قطب مخالف در مسئله مهاجران افغانستانی به ایران در سطح سیاست‌گذاری وجود داشته است:
نگاه اول: نگاه تهدیدمحور با محوریت سیاست‌های بازگشت مهاجران و بار مالی آموزش اتباع افغانستانی برای دولت ایران،
نگاه دوم: نگاه فرصت‌محور جهت اشاعه فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در منطقه و به ویژه در خصوص مهاجران قانونی و همچنین پس از انتشار فرمان امام خامنه‌ای (مدظله العالی).
پیش از انتشار فرمان امام خامنه‌ای (مدظله العالی) مبنی بر حق تحصیل همه کودکان مهاجر حاضر در ایران در سال ۱۳۹۴، تنها دانش‌آموزان دارای مدرک اقامت قانونی با پرداخت هزینه‌های تحصیل حق تحصیل در مدارس ایران را داشتند. این فرمان نقطه عطفی در تاریخ تحصیل کودکان مهاجر در ایران بود که سه تغییر زیر را موجب شد:
1. رایگان شدن حضور دانش‌آموزان مهاجر در مدارس (مکاتب) دولتی ایران،
2. فراهم شدن امکان تحصیل کودکان مهاجر غیرقانونی و بدون مدرک،
3. تعیین تکلیف مدارس خودگردان (مدارسی که مهاجران حاضر در ایران ایجاد و مدیریت می‌کردند).
اما تحصیل کودکان مهاجر در مدارس ایران با چالش‌های مختلفی روبه‌رو است که برخی از این چالش‌ها عبارتند از:
الف) چالش‌های قانونی و اجرایی
ـ نبود روال مشخص و پایدار در آیین‌نامه‌های داخلی پیرامون ثبت نام کودکان بدون مدرک و عدم ثبت‌نام آنان در برخی موارد،
ـ اجرای سلیقه‌ای قوانین و آیین‌نامه‌ها در مدارس و عدم نظارت کافی،
ـ تبدیل شدن نقصان قانونی به ناکارآمدی اجرایی در زمینه ورود و اقامت مهاجران و تبدیل حق تحصیل کودکان به دستاویز و مدرکی جهت اقامت خانواده.
ب) چالش‌های فرهنگی
ـ مطالبه جداسازی کلاس‌های درس در سطوح بالای تصمیم‌گیری کشور ایران،
ـ نبود محتوای آموزشی متناسب با همزیستی کودکان ایرانی و مهاجر در کنار هم در مدارس،
ـ عدم بازآموزی کادر آموزشی و اجرایی مدارس،
ـ عدم اهتمام به تحصیل دختران مهاجر در برخی مناطق.
ج) چالش‌های اقتصادی
ـ ضعف جدی وضعیت معیشتی خانواده‌های مهاجر و ضرورت اشتغال به کار کودکان مهاجر برای تأمین نیازهای خانواده،
ـ تنگنای اقتصادی خانواده برای ثبت‌نام چند فرزند در مدرسه و ایجاد هزینه‌های ناپیدای زندگی مهاجران در ایران.
د) چالش‌های اجتماعی
ـ حاشیه‌نشینی جمعیت مهاجران در کشور،
ـ ناپایداری حضور مهاجران در ایران و حضور بدون چشم‌انداز آنان در ایران،
ـ فقدان همبستگی بین نهاد آموزش و سایر نهادهای خدمت‌رسان به مهاجران،
ـ ذهنیت و مواجهه مهاجران و جامعه ایرانی به صورت متقابل و همچنین وجود ابهامات فراوان درخصوص وضعیت مهاجران در ایران،
ـ ذهنیت منفی مهاجران از موطن‌شان.
هـ) چالش‌های امنیتی
ـ جمعیت مهاجران بازمانده از تحصیل در نسل دوم و سوم مستعد بزهکاری به واسطه محرومیت اجتماعی،
ـ بازنمایی منفی از مهاجران طرد شده از مدارس در رسانه‌های بیگانه.
برای مدیریت چالش‌های گفته شده و کاهش آثار منفی این چالش‌ها و افزایش فرصت‌های حاصل از فرمان امام خامنه‌ای (مدظله العالی) مبنی بر حق تحصیل همه کودکان مهاجر حاضر در ایران، این گزارش پیشنهادهای تقنینی، نظارتی و اجرایی زیر را ارائه داده است: (لازم است تأکید شود که هریک از پیشنهادهای اجرایی نیز در صورت پایداری وضعیت تحصیل کودکان در قالب پیشنهادهای تقنینی و نظارتی، قابلیت تبدیل به یک مطالبه نظارتی را داراست).
پیشنهادهای تقنینی:
• تدوین قانون ادغام اجتماعی اتباع و تأکید بر یک سرفصل ذیل آن درخصوص تحصیل کودکان.
پیشنهادهای نظارتی
• پیگیری نظارتی از دولت در مورد کیفیت و کمیت وضعیت اجرای فرمان امام خامنه‌ای (مدظله العالی) درخصوص تحصیل کودکان مهاجر برای جلوگیری از تفسیرهای شخصی و پایدارسازی روند اجرای آن،
• پیگیری نظارتی از دولت برای در اولویت قرار دادن برگزاری سریع و گسترده دوره‌های آموزشی برای مدیران، کادر و معلمان مدارس پذیرنده مهاجران با هدف اشاعۀ پروتکل‌ها و استانداردسازی رفتار با مهاجران و کودکان مهاجر در قالب آیین‌نامه‌های داخلی آموزش وپرورش.
پیشنهادهای اجرایی
• تدارک تشکیل کمیته یا کارگروه ویژه در ادارات کل آموزش وپرورش(معارف) استان‌ها (ولایات) برای بررسی موارد خاص تحصیل مهاجران و جلوگیری از اعمال سلایق شخصی در موارد گوناگون،
• فعال‌سازی ظرفیت‌های فعالان افغانستانی برای تأسیس مدارس خودگردان به ویژه به عنوان اولین پایگاه ادغام دانش‌آموزان مهاجر برای ورود به مدارس ایرانی با محتوای درسی استاندارد و تحت نظارت مستقیم وزارت آموزش و پرورش،
• عدم جداسازی اجباری دانش‌آموزان ایرانی و افغانستانی در مدارس و جلوگیری از جدا کردن اجباری شیفت دانش‌آموزان مهاجر از شیفت دانش آموزان ایرانی در مدارس دو شیفته و اولویت تحصیل این دو گروه در کنار هم و در کلاس‌های (صنف‌ها) مشترک و در شیفت‌های یکسان در قالب آیین‌نامه‌های داخلی آموزش وپرورش،
• توسعه آموزش مجازی برای کودکان اتباع بازمانده از تحصیل،
• لزوم تولید محتوای آموزشی در کتاب‌های درسی درخصوص معرفی و شناخت حوزه تمدنی ایران در محدوده‌ای از هندوستان، افغانستان، پاکستان و کشورهای آسیای میانه (تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان) و حوزه جغرافیایی قفقاز (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) و همچنین دوران اسلامی به منظور آشناسازی هم‌زمان دانش‌آموزان ایرانی و مهاجر درخصوص ارتباطات فرهنگی وثیق کشورها در گذشته با محوریت چهره‌ها و مفاخر تاریخی ایران فرهنگی،
• تولید محتوای آموزشی در کتاب‌های درسی جاری کشور با موضوع توجه به مهاجران و پذیرش اختلاف‌ها و دعوت به وحدت کودکان ایرانی با مهاجران با محوریت تعمیق فرهنگ اخوت اسلامی،
• برقراری ارتباط سازمانی میان خیریه‌ها و مدارس با هدف رفع کمبودهای ضروری دانش‌آموزان مهاجر.
• توجه به آموزش‌های مهارتی، فنی و هنرستانی در مدارس دارای سرانه بالای مهاجران با هدف توسعه اشتغال سالم،
• سرمایه‌گذاری در حوزه بازنمایی رسانه‌ای حضور دانش‌آموزان مهاجر در ایران و روایت داستان‌های واقعی تحصیل آنان در مدارس ایران در سطح بین‌المللی، جهت ایجاد تصویر مثبت از ایران در جهان و افزایش جذب کمک‌های بین‌المللی.