محمدعلی جعفری*/ در یک هفته اخیر در حوزه قفقاز دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان وارد تنش های نظامی شده‌اند که هر دو به دنبال حفظ قلمرو و تمامیت ارضی خود در منطقه قره‌باغ هستند. آذربایجان کمر همت بسته و با شکست مذاکرات گذشته به دنبال پس‌گیری قلمروی سرزمینی و تمامیت ارضی و الحاق آن به فضای سرزمینی خود است، ولی در سوی دیگر، ارمنستان در مناقشه سال 1988 میلادی و به دنبال آن در جنگی که در سال 1992 میلادی رخ داد، بر منطقه قره‌باغ و هفت ولسوالی دیگر آن تسلط یافته است.
 
حکومت افغانستان با اعلام حمایت معنوی و صریح از جمهوری آذربایجان با توجه به چهار قطعنامه 823، 854، 879 و 884 در سال 1993 میلادی که بر حقانیت منطقه قره‌باغ در قلمروی آذربایجان رای داده شده، دومین گام منطقه‌ای در تنش‌های نظامی را برداشته است. اولین گام منطقه‌ای افغانستان در سال 1394 در خصوص پیوستن در جنگ اعراب با حوثی‌های یمن به ائتلاف عربستان سعودی بود که دولت، حمایت معنوی و حضوری کرد، ولی بعد از فشارهای داخلی به مقابله تهدید با حرمین شریفین اکتفا نمود. موضع‌گیری و سخن به‌جا و درست افغانستان در فضای خالی و خلوت سیاست خارجی در حوزه قفقاز، هرچند درگیر جنگ‌های داخلی و پروسه پیچیده صلح در قطر است، به دلیل حمایت ترکیه و پاکستان از آذربایجان توجیه می‌شود.
 
از علل نقش حمایتی افغانستان در جنگ و سیاست خارجی از جمهوری آذربایجان می‌توان موارد زیر را برشمرد:
روابط دیپلماتیک: هر دو کشور پذیرای سفارت و نمایندگی سیاسی در خاک خود هستند، خدمات شهروندان و پیگیری‌های سیاسی را برای تامین منافع ملی دنبال می‌کنند و در اتحادیه‌های گوناگون منطقه‌ای و جهانی همکار و هم‌پیمان هستند. از یک‌سو حمایت‌های سیاسی جمهوری آذربایجان از افغانستان در تامین صلح و از سوی دیگر پذیرش و ارائه خدمات به هزاران مهاجر، کارگر و دانشجو در این کشور سبب نزدیکی روابط دیپلماتیک بین دو کشور شده است.
 
روابط اقتصادی: جمهوری آذربایجان با ارائه کمک‌های مالی و اقتصادی به دنبال سرمایه‌گذاری و همکاری در بخش‌های زیربنایی، ارتباطات و خط آهن، به خصوص اتصالات حمل و نقل جاده‌ای از افغانستان به ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه تا اروپاست که باعث اتصال جاده‌ای افغانستان به قاره و اتحادیه اروپا می‌شود.
 
روابط نظامی ـ امنیتی: آذربایجان بعد از فروپاشی شوروی سابق، در سال 1992 میلادی عضویت ناتو را به دست آورد. به همین دلیل این کشور در راستای معاهده مشارکت برای صلح نیروهای ناتو، با 120 نیروی نظامی در افغانستان حضور پیدا کرد. نیروهای آذربایجانی با حضور در افغانستان مسئولیت تامین امنیت فرودگاه بین‌المللی کابل و مسافران آن را به عهده گرفتند. موقعیت ژئواستراتژیک آذربایجان باعث شد تا تجهیزات و نیروهای نظامی ناتو از طریق راه آهن باکو ـ تفلیس ـ کارس و بندر آلات در باکو وارد افغانستان شوند. از طرف دیگر، افغانستان حدود 30 سال پیش از این، یک قرارداد نظامی میان نیروهای جنگی گلبدین حکمتیار  که نخست‌وزیر وقت دولت ربانی بود، با دولت آذربایجان منعقد گردید و 1500 نیرو جنگی افغانستان در جنگ قره‌باغ برای آذربایجان مبارزه کردند. این سابقه حضور افغانستان در جنگ قره‌باغ را می‌توان یکی از علل حمایت دولت افغانستان از آذربایجان دانست.
آذربایجان با مساحت 86600 کیلومتر مربع و با جمعیت 10 میلیون نفر، با همکاری و عضویت در ناتو تجهیزات نظامی پیشرفته‌ای را از کشورهای عضو ناتو مخصوصا آمریکا، ترکیه، فرانسه، انگلیس و نروژ دریافت کرد و در راستای استانداردسازی بخش نظامی و دفاعی خود تلاش نمود. این امر نشان از توجه ناتو به جمهوری آذربایجان دارد و این کشور نیز منافع ملی خود را در همکاری با ناتو و اتحادیه‌های بین‌المللی دنبال می‌کند. همچنین این کشور مانورهای نظامی چند ملیتی و تمرینات کوهستانی با گرجستان و ترکیه دارد. نقش‌آفرینی اوراسیایی جمهوری آذربایجان در میزبانی مذاکرات مشترک روسیه و آمریکا در راستای کاهش تنش‌های بین‌المللی و میزبانی مذاکرات گروه تماس صلح افغانستان، جایگاه ویژه‌ای در حوزه سیاست خارجی به این کشور داده است.
 
چنانچه جنگ قره‌باغ ادامه پیدا کند، ژئوپلیتیک کشورها و منطقه و بازی‌های سیاسی نیز چهره جدیدی به خود می‌گیرد، اما در این میان نقش افغانستان متفاوت خواهد بود یا خیر؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 
*دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی