اشاره
امام نهم شیعیان، نامش «محمّد»، کنيه اش «ابو جعفر» و معروف ‏ترين القاب او «تقيّ» و «جواد» است. آن بزرگوار در ماه مبارک رمضان سال ۱۹۵ هجري قمري در شهر «مدينه منوّره» ديده به جهان گشود.
پدر بزرگوار آن حضرت «امام عليّ بن موسي الرضا عليهما السلام» امام هشتم شيعيان مي باشند. نام مادر ايشان «سَبيکه» بود که از خاندان «ماريه قِبطيه» همسر پيامبر اکرم (ص) به شمار مي رفت و از نظر فضائل اخلاقي در درجه والايي قرار داشت و برترين زنان زمان خود بود؛ به طوري که امام رضا – عليه السلام– از او به عنوان بانويي منزه و پاک دامن و با فضيلت ياد مي کرد. ضمن عرض تسلیت شهادت اين امام عزيز، به پيش گاه امام عصر (عج)، مراجع عظام تقليد و عموم شيعيان و پيروان اهل بيت (ع) در سراسر جهان، توجّه علاقه مندان را به نوشتار کوتاهي در باره زندگاني کوتاه، دلائل شناخت کمتر ایشان، فضائل و ميراث ماندگار آن حضرت جلب مي کنم.

۱- ولادت امام جواد (ع)
امام نهم که نامش «محمد»، کنیه اش «ابو جعفر» و معروف‏ترین القاب او «تقی» و «جواد» است، در ماه رمضان سال ۱۹۵ هجری قمری در شهر «مدینه» دیده به جهان گشود. پدر آن حضرت «امام علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام» امام هشتم شیعیان بود. مادر او نیز «سبیکه» نام داشت که از خاندان «ماریه قبطیه» همسر پیامبر اکرم(ص) به شمار می رفت و از نظر فضائل اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به طوری که امام رضا - علیه السلام - از او به عنوان بانویی منزه و پاک دامن و با فضیلت یاد می کرد.

۲- دليل شناخت کمتر نسبت به امام جواد (ع)
امام جواد(ع) به دو دليل، در بين مردم نسبت به ديگر امامان کمتر شناخته شده است:
الف) کوتاه بودن عمر آن حضرت:
بنا بر آن چه در تاريخ آمده است، امام جواد (ع) در سن ۲۵ سالگي به شهادت رسيد. لذا کوتاه بودن عمر حضرت جواد (ع) يکي از دلايلي است که مي توانيم بگوييم که امام جواد (ع) نسبت به سائر ائمه (ع) که از عمر بيشتري برخورد بودند، کمتر در بين مردم مطرح شده است. اما در واقع مطابق آن چه در منابع حديثي شيعه آمده، ما در مورد امام جواد (ع) کم معارف نداريم، يعني دانستني ها و مطالب زيادي داريم که متاسفانه اين ها کمتر در ميان شيعه مطرح شده است. اگر محققين و اهل تحقيق بتوانند در اين زمينه ميراث فرهنگي و علمي زندگي دوران امام جواد (ع) را براي مردم تشريح و مطرح کنند، شايد بتوان گفت که آنچه که در مورد امام نهم حضرت جواد (ع) وجود دارد، نسبت به سائرائمه (ع) کمتر نيست.
ب) شرايط خاص دوران امام (ع):
امام جواد(ع) در دوره و برهه خاصي از تاريخ زندگي مي کردند که با پيچيدگي ها و مسائلي روبه رو شد که اين موارد در زندگاني سائر امامان شيعه (ع) کمتر وجود داشت. امام (ع) در دوران حکومت «مأمون» و «معتصم» عباسي زندگي کردند. در اين دوران حکومت عباسيان در افول قرار گرفته بود که با مرگ مأمون عباسي و قدرت گرفتن معتصم، رو به نزول بيشتر گراييد. زماني که يک حاکم قدرتمند در در جامعه زندگي مي کند بر روي تمام مسائل آن زمان تاثير دارد؛ مانند وقتي که «يزيد» به حکومت رسيد و امام حسين(ع) در برابر او قيام کرد و آن حادثه مهم اتفاق افتاد و نقطه اوجي شد که در زمان ساير ائمه و امامان معصوم (ع) وجود ندارد.

۳- ويژگي هاي اخلاقي و علمي امام جواد الائمة (ع)
الف- اخلاق حسنه:
حضرت جواد الائمه (ع) مانند دیگر پیشوایان معصوم (ع) اين ويژگي را از جدّ بزرگوارشان پيامبر مکرم، حضرت محمّد بن عبدالله (ص) به ارث بردند. در قرآن هم تأکيد شده که مسلمانان از اخلاق پيامبر (ص) الگو و سرمشق بگيريد، يعني به مسلمانان توصيه شده است که در رفتار و زندگي خودشان در تمام مراحل بايد از پيامبر الگو بگيرند. فرزندان پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) مانند پيامبر بزرگوار (ص) متّصف و متخلّق به آن اخلاق نيکو و حسنه هستند.
ب- علم فراوان:
يکي از ويژگي هاي ديگر امام جواد (ع) علم فراوان و وسيع ايشان است؛ چنانچه پدران بزرگوارشان هم اين علم وسيع (علم لدنّي) را داشتند و به معناي واقعي کلمه عالم بودند. اين امر در مناظراتي که ايشان انجام دادند و چند نمونه آن وجود دارد قابل مشاهده است. ما شيعيان معتقد هستيم که اين علم از طريق اجدادشان منتقل شده و به قدرت الهي، علم پيامبر (ص) به امام عليّ بن ابي طالب (ع) و نسل به نسل تا منجي جهان بشريت حضرت بقية الله الأعظم، حضرت مهدي (عج) منتقل شده و اين علم لَدُنيّ که خداوند در اختيار اين الگوهاي بشريت گذاشته در نزد امام جواد (ع) هم بوده است.
ج- تقوا و پارسايي:
امام جواد (ع) مانند همه امامان شيعه (ع)، الگوي کامل تقوا و پارسايي و نمونه بارز عبادت، بندگي و سجده هاي طولاني براي خداوند و انسان های کامل بودند.
د- ادب و گشاده رويي با دوست و دشمن:
امام جواد (ع) با همگان با ادب و احترام برخورد مي کردند. اين امر باعث جذب مخالفان و دشمنان امام به سوي ايشان مي شد. سازش و نرم خويي با دوستان و شيعيان نيز از صفات ايشان است.
و- حرّيت و آزادگي:
البته همه ائمه اهل بيت (ع) از اين ويژگي برخوردار بودند. آن بزرگ واران هيچ گاه تسليم ظلم و ستم نمي شدند و حاضر بودند در اين راه تمام سختي ها را تحمل کنند. اين ويژگي الگويي براي ماست که در هيچ زماني ظلم و ستم را قبول نکنيم و با آزادگي، اعتقادات و مباني خودمان را مطرح کنيم و تسليم فتنه ها و توطئه هاي دشمنان قسم خورده اسلام و مخالفان نشويم. در اين زمان که حمله به مقدسات مسلمانان از سوي آمريکائي ها، صهيونيست ها و عوامل فريب خورده آنان با چاپ و نشر کاريکاتورها و فيلم ها شروع شده، مسلمانان و به ويژه پيروان واقعي اهل بيت (ع) مي بايست با وحدت و يک پارچگي خاص با حضور در صحنه و راه پيمائي ها و تظاهرات به مبارزه با استکبار جهاني برخيزند که همين کار هم کرده و مي کنند.

۴- کرامات مهم در زندگي حضرت جواد (ع)
الف- تولد حضرت (ع):
تولد امام جواد (ع) ـ که در اواخر عمر امام رضا (ع) رخ داد ـ يک کرامت الهي بود؛ آن چنان که امام رضا(ع) بارها از حضرت جواد(ع) به عنوان مولودي پرخير و برکت ياد مي کرد. «ابو يحياي صنعاني» مي گويد: روزي در محضر امام رضا – عليه السلام -، فرزندش ابو جعفر را که خردسال بود، آوردند. امام فرمود:«اين مولودي است که براي شيعيان ما، با برکت تر از او زاده نشده است». دو تن از شيعيان به نام «ابن اسباط» و «عبّاد بن اسماعيل» هم مي گويند: در محضر امام رضا – عليه السلام – بوديم که ابو جعفر را آوردند، عرض کرديم: اين همان مولود پرخير و برکت است؟ حضرت فرمود: «آري، اين همان مولودي است که در اسلام بابرکت تر از او زاده نشده است».
دليل اين خير و برکت و کرامت خاصّ اين بود که عصر امام رضا (ع) عصر ويژه اي بوده و تعيين جانشين و معرفي امام بعدي، با مشکلاتي روبرو شده بود که در عصر امامان قبلي، بي سابقه بود؛ زيرا از يک سو پس از شهادت امام کاظم (ع) گروهي که به «واقفيه» معروف شدند، براساس انگيزه هاي مادي، امامت حضرت رضا(ع) را انکار کردند و از سوي ديگر امام رضا (ع) تا حدود چهل و هفت سالگي داراي فرزند نشده بود و چون احاديث رسيده از پيامبر (ص) حاکي بود که امامان دوازده نفرند که نه نفر آنان از نسل امام حسين (ع) خواهند بود، فقدان فرزند براي امام رضا (ع)، هم امامت خود آن حضرت، و هم تداوم امامت را زير سؤال مي برد و واقفيه اين موضوع را دست آويز قرار داده امامت حضرت رضا (ع) را انکار مي کردند!. گواه اين معنا، اعتراض «حسين بن قياما واسطي» از سران «واقفيه» بود که طي نامه اي به امام رضا (ع) او را متهم به عقيمي کرد و نوشت: "چگونه ممکن است امام باشي در صورتي که فرزندي نداري؟!". امام (ع) هم در پاسخ نوشت:" از کجا مي داني که من داراي فرزندي نخواهم بود، سوگند به خدا بيش از چند روز نمي گذرد که خداوند پسري به من عطا مي کند که حق را از باطل جدا مي کند".
ب- امامت حضرت (ع) در کودکي:
اين که امامت به قدرت الهي به يک نوجوان هشت ساله که هنوز به سن بلوغ نرسيده است منتقل شد يک کرامت مهم بود؛ آن چنان که پيش از اين، نبوت به حضرت عيسي (ع) در نوزادي داده شده بود.
ج- مناظرات علمي حضرت جواد (ع):
مناظراتي که امام (ع) با دانشمندان فرقه ها و مذاهب مختلف در اين دوره دارد، بسيار مهم است. اين که چگونه يک نوجوان مي تواند در مناظرات و بحث هاي مختلف اسلامي و فکري با دانشمندان آن زمان، آنان را مغلوب کند، هم کرامتي بزرگ و هم علامتي بر حقانيت امامت ايشان بود.

۵- میراث علمی و شاگردان امام جواد (ع)
امام جواد (ع) با وجود کوتاهي دوران حيات و امامت، شاگردان بزرگي را تربيت مي کنند؛ امثال «حضرت عبدالعظيم حسني»، «علي بن مهزيار اهوازي»، «فضل بن شاذان نيشابوري»، «محمد بن سنان زاهري»، «ابو نصر بزنطي کوفي» و «دعبل خزاعي» از شاگردان آن حضرت هستند که نزد ايشان، رشد علمي يافته و تربيت شدند و يا از آن حضرت(ع) حديث نقل کردند.
روايان احاديث جواد الائمه (ع) تنها محدثان شيعه نبودند؛ بلکه علماء و دانش مندان اهل تسنن نيز معارف و حقايقي از اسلام را از آن حضرت نقل کرده‏اند. به عنوان نمونه «خطيب بغدادي‏» احاديثي با سند خود از آن حضرت نقل کرده است. هم چنين «حافظ عبدالعزيز بن اخضر جنابذي‏» در کتاب معالم العترة الطاهرة و مؤلفاني مانند «ابو بکر احمد بن ثابت»، «ابو اسحاق ثعلبي» و «محمد بن مندة بن مهربذ» در کتب تاريخ و تفسير خويش رواياتي از آن حضرت نقل کرده‏اند.

۶- شهادت امام جواد (ع)

مأمون خلیفه عباسی که چون سایر خلفای بنی ‌عباس از نفوذ باطنی امامان معصوم (ع) در بین مردم هراس داشت سعی کرد، ابن الرضا (ع) را تحت مراقبت خاص خویش قرار دهد که یکی از حیله‌های وی برای این کار، ازدواج دخترش با امام جواد (ع) بود. لذا دختر خویش «امّ الفضل» را به ازدواج حضرت آن حضرت در آورد تا مراقبی دائمی و از درون خانه، بر امام گمارده باشد.
دلیل دیگری که مأمون دختر خود را به ازدواج امام در آورد، کشاندن امام به سمت خود بود؛ چرا که تصور می کرد امام با این وصلت مجذوب مادیات و جاه و مقام شده!، قداست وی خدشه دار و از راه اصلی منحرف، شیعیان متفرق شده و حکومت عباسیان قوی می شود!.
از طرف دیگر، مأمون هم چنین می خواست با این وصلت علویان را از اعتراض و قیام بر ضد حکومت باز داشته، خود را دوست دار و علاقه مند به آنان نشان دهد.
امام جواد (ع) نیز - که مانند سائر امامان معصوم (ع) از آینده اطلاع داشتند و هیچ کاری را بدون آگاهی انجام نمی دادند- بخوبی از دسیسه های مأمون آگاه بود و به وصلت با دختر وی رضایت داد. یکی از دلایل پذیرش این وصلت از سوی امام، حفظ شیعیان از دسیسه های کینه توزانه مأمون حفظ بود .
لذا امام (ع) اگرچه تن به این ازدواج داد، اما شواهد تاریخی گواه این حقیقت است که مأمون نتوانست به حیله‏های از پیش تعیین شده خود دست یابد.
امام جواد (ع) تا پایان خلافت مأمون در مدینه ساکن بود و پس از مرگ مأمون به دستور معتصم عباسی و در سال ۲۲۰ هجری قمری، به همراه همسرش امّ الفضل به بغداد رفت. ایشان در ماه ذی القعده سال ۲۲۰ هجری قمری، با دستور معتصم عباسی مسموم و در بیست و نهم ماه ذی القعده به شهادت رسید.
سلام الله علیه یوم وُلد و یوم استشهد و یوم یُبعث حیّا.

۷- معرفي منابع در باره امام جواد (ع)
در باره تاريخ اهل بيت عصمت و طهارت (ع) ـ عموماً ـ و امام جواد (ع) ـ خصوصاً ـ کتاب هاي فراواني منتشر شده است که هم به صورت تشريحي و هم توصيفي در اين مورد بحث کرده اند. مانند کتاب معجم ما کُتب عن الرسول (ص) و اهل بيته (ع) اثر «عبد الجبار الرفاعي» که در واقع يک دايرة المعارف بزرگ و در ۱۰ جلد چاپ شده است.
کتاب الذريعة الي تصانيف الشيعة تأليف «مرحوم آغا بزرگ تهراني (ره)» و سائر کتب رجالي و حديثي و تاريخي بزرگان شيعه مانند «شيخ کليني (ره)»، «شيخ مفيد (ره)»، «شيخ صدوق (ره)»، «علامه برقي (ره)» و «شيخ طوسي (ره)» هم مملوّ است از آثار مختلف که اهل علم و نخبگان با آن ها آشنا هستند.

* به غير از اين منابع، کتاب هاي زير را نيز مي توان معرفي کرد: (بدیهی است معرفی این منابع به معنای تأیید کامل همه مطالب آنها نمی باشد)
- پيشوايان هدايت؛ جواد الائمة، حضرت امام محمد تقي (ع) ؛ تأليف: مجمع جهاني اهل بيت(ع)؛ ترجمه: اداره ترجمه مجمع جهاني اهل بيت (ع)، قم: انتشارات مجمع جهاني اهل بيت (ع) وزيري، ۳۸۵ ص؛
- امام جواد (ع)، گروه نويسندگان مؤسسة البلاغ، ترجمه: محمود شريفي، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، ۱۳۶۸، جيبي، ۱۶۸ص؛
- امام محمد تقي(ع)، سيد کاظم ارفع، تهران، مؤسسه انتشاراتي فيض کاشاني، ۱۳۷۰، رقعي، ۴۹ ص؛
- پيشواي نهم حضرت امام محمد تقي (ع)، گروه نويسندگان، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۱، رقعي، ۵۶ ص؛
- تحليلي از زندگاني و دوران امام محمد تقي (ع)، فضل الله صلواتي، اصفهان، انتشارات خرد، ۱۳۶۴، رقعي، ۶۱۰ص؛
- تحليلي از زندگاني و زمان امام جواد(ع)، گروه نويسندگان، زيرنظر قوام الدين وشنوي قمي، قم، مؤسسه احياء و نشر ميراث اسلامي، ۱۳۵۹، جيبي، ۱۳۸ص؛
- حضرت امام محمد تقي (ع)، فضل الله کمپاني(م۱۴۱۴ق)، تهران، انتشارات مفيد،۱۳۶۲؛
- حضرت امام محمد تقي (ع)، مير ابوالفتح دعوتي، قم، انتشارات شفق، بي تا، وزيري، ۳۲ص؛
- زندگاني امام جواد (ع)، احمد صادقي اردستاني، قم، انتشارات نقش، ۱۳۷۶ش، رقعي، ۲۵۰ص؛
- زندگاني امام محمدتقي (ع)، حسين عمادزاده (۱۴۱۰ق)، تهران، شرکت سهامي طبع کتاب، ۱۳۴۱ش۱۳۸۲/ق، وزيري، ۳۳۴ص؛
- زندگاني حضرت امام جواد (ع)، مرتضي مدرسي چهاردهي (۱۴۰۷ق)، چاپ پنجم، تهران، انتشارات موسوي، ۱۳۶۱، رقعي، ۲۵۲ص؛
- زندگاني سياسي امام جواد (ع)، تأليف: سيد جعفر مرتضي عاملي، ترجمه: سيد محمد حسيني، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامي، ۱۳۶۷، رقعي، ۱۴۴ص؛
- نگاهي بر زندگي امام جواد (ع)، محمد محمدي اشتهاردي، تهران، نشر مطهر، ۱۴۱۶/ق، رقعي، ۱۴۴ص؛ ۲۲ نگاهي گذرا بر زندگاني امام جواد (ع)، تأليف: سيد عبدالرزاق موسوي مقرّم (۱۳۹۱ق)، ترجمه: پرويز لولاور، مشهد، بنياد پژوهش هاي اسلامي، ۱۳۷۱ ش، وزيري، ۱۷۷ص. 

نویسنده: حجت الاسلام عباس جعفري فراهاني