سال های درد و رنج به پایان آمد. محاصره ها، مراقبت ها، زندان ها خاتمه یافت. قدرناشناسی ها، بی حرمتی ها، شکنجه ها تمام شد. امام حسن عسکری علیه السلام از سویی شادمان از قرب وصال معبود و از سوی دیگر، نگران سرنوشت امت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و دو امانتش، قرآن و مهدی(عج)، اینک غریبانه در بستر بر اثر زهر جفای دشمنان به خویش می پیچید.

رحلت و شهادت امام عسکری – علیه السّلام – در هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ بوده است. در این باره که آیا امام به مرگ طبیعی از دنیا رفته اند و یا به شهادت رسیده اند، کماکان اختلاف نظر وجود دارد؛ گرچه بنا به نقل طبرسی، برخی از علمای شیعه با استناد به این سخن امام صادق – علیه السّلام – که فرمودند: «ما منّا الّا مَسموم أو مَقتول»؛ حتی درباره امامانی که روایتی درباره شهادتشان در دست نیست، بر این باورند که خلفای جور، آنان را به شهادت رسانده اند. (بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۲۳۸) البته روایتی درباره شهادت امام عسکری – علیه السّلام – در یکی از منابع تاریخی قرن ششم وجود دارد. (مجمل التواریخ و القصص، ص ۴۵۸) به همین دلیل شهادت آن حضرت امری کاملاً محتمل است.

سوابق بازداشت و خطری که همواره از طرف دستگاه حاکم متوجه جان حضرتش بود و این که حضرت یک شخصیت مخالف سیاسی به حساب می آمد و نیز رحلت آن حضرت در سنین جوانی، همگی می تواند مۆید شهادت باشد.

از آنجا که امام یک چهره کاملاً شناخته شده در سامرا بود، هنگام رحلتش هاله ای از غم و بهت زدگی فضای سامرا را فرا می گرفت. احمد بن عبیدالله در روایتی ، این صحنه را چنین وصف کرده:

وقتی امام عسکری – علیه السّلام – رحلت کرد، صدای شیون و فریاد همه جا را فرا گرفت. مردم فریاد می زدند: ابن الرضا رحلت کرد. آنگاه برای تدفین آماده شدند، بازار به حال تعطیل درآمد. پدر من (وزیر معتمد عباسی)، بنی هاشم، شخصیتهای نظامی و قضایی و منشیان و مردم به سوی جنازه هجوم آوردند، آن روز در سامرا قیامتی برپا بود. (کمال الدین، ج ۱، ص ۴۳)
با حضور امام – علیه السّلام – و پدرش به مدت حداقل ۱۷ سال در سامرا، نه تنها مردم جذب آنان شده بودند، بلکه بسیاری از شیعیان نیز بدین شهر هجوم آورده بودند. در چنین وضعیتی، طبیعی بود که هنگام رحلت آن حضرت، سامرا یکپارچه در ماتم فرو رود و در سوگ از دست دادن فرزند رسول خدا – صلّی الله علیه و آله – بی تابی کند و عزا بگیرد. 

ایجاد یک شبكه ارتباطی

در زمان امام حسن عسكری (علیه السلام) شیعیان در مناطق مختلف و شهرهای متعددی گسترش و شیعیان در مناطق و نقاط فراوانی تمركز یافته بودند. گستردگی و پراكندگی مراكز تجمع شیعیان،مستلزم وجود سازمان ارتباطی منظمی بود تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یك سو، و ارتباط آنان را با همدیگر از سوی دیگر برقرار سازد. این نیاز از زمان امام نهم احساس می‌شد، شبكه ارتباطی وكالت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون، به منظور برقراری چنین سیستمی مورد اجرا گذاشته می‌شد. این برنامه در زمان امام عسكری (علیه السلام) نیز دنبال شد.

امام حسن عسكری (علیه السلام) نمایندگانی از میان چهره‌های شاخص و شخصیت‌های برجسته شیعیان برگزید و در مناطق متعدد منصوب كرد و از این طریق با پیروان خویش در ارتباط بود. امام از طریق اعزام پیك‌ها نیز با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار می‌ساخت و از این راه مشكلات آنان را برطرف می‌كرد.

به عنوان نمونه می‌توان از فعالیت‌های «ابوالأریان» یكی از نزدیكترین یاران امام یاد كرد، او نامه‌ها و پیام‌های امام را به پیروان آن حضرت می‌رساند، و متقابلاً نامه‌ها، سۆال‌ها، مشكلات و وجوه ارسالی شیعیان را در سامراء به محضر امام می‌رساند. (سیره پیشوایان، ص ۶۳۲-۶۳۳) 

امام حسن عسكری (علیه السلام) مانند آباء و اجداد خویش رهبر بزرگ شیعیان بود و رهبری مبارزه‌های مردمی بر علیه خلفای جور را بر عهده داشت. دوره پایانی امامت حضرت معاصر با معتمد عباسی بود. او که مردی سفاك و خونریز بود، مخالفین خود را با سنگدلی از میان برد و در برابر امام حسن عسكری(علیه السلام) كه رهبر و پیشوای شیعیان بود ساكت و بی‌تفاوت نبود، به همین جهت امام بیشتر عمرخود را در زندان سپری كرده است.

گاهی به دست "صالح بن رصیف" به زندان افتاده و زمانی در حبس "علی بن حزین" بود و زمانی هم در زندان مردی پست و رذل به نام "نحریر" بود. سرانجام معتمد كه نسبت به آن حضرت كینه و عداوتی شدید داشت و وجود حضرت را خطری بزرگ برای حكومت خویش می‌دانست تصمیم به قتل آن حضرت گرفت و آن حضرت را با زهر به شهادت رساند. در وقت وفات، کنیز ایشان صیقل، و عقید غلام ایشان، و حضرت صاحب الامر (عج) حاضر بودند. حضرت، آبی طلبید و خواست كه بیاشامد، چون حاضر كردیم، فرمود اول آبی بیاورید تا نمازبخوانم. چون آب آوردیم وضویی گرفت و نماز صبح را ادا كرد پس از آن روح مقدسش به عالم قدس پرواز كرد.

منبع: تبیان نت