انا انزلناه في ليله القدر«1» و ما ادريک ما ليله القدر«2››
ليله القدر خير من الف شهر«3» تنزل الملائکه والروح فيها باذن ربّهم من کل امر «4» سلام هي حتي مطلع الفجر«5››
ما اين قرآن عظيم الشأن را در شب قدر نازل کرديم «1» و چه تو را به عظمت اين شب قدر آگاه تواند کرد «2» شب قدر از هزار ماه بهتر و والاتر است «3» در اين شب فرشتگان و روح به اذن خدا از هر فرمان نازل گردند «4» اين شب تا صبحگاه، رحمت و تهنيت است «5››
از آيات و روايات چنين استفاده مي شود که شب قدر از نخستين هنگام آفرينش جهان بوده و در امّت هاي پيشين از زمان حضرت آدم (ع) و هر يک از پيامبران بعد از او، شبي به نام شب قدر وجود داشته است.[1]
چنان که ماه رمضان در هريک از امّت هاي پيشين بوده است و اين شب با عظمت تا آخر دنيا خواهد بود.
اگرچه برخي از برادران اهل سنّت گمان کرده اند که شب قدر در زمان حيات رسول اکرم (ص) بوده و پس از آن نيست اما اين قول ضعيف است. زيرا در بعضي تفاسير روايت شده که ابوذر غفاري فرموده است: به پيامبر اکرم (ص) گفتم آيا شب قدر در زمان انبياء است که امر بر آنان نازل مي شود و هنگامي که چشم از جهان بربستند، ديگر مرتفع مي گردد؟ حضرت فرمودند: خير، شب قدر تا روز قيامت وجود دارد[2].
فضيلت شب قدر
بدون ترديد شب قدر از شب هاي با عظمت و با اهميت سال است و دليل فضيلت اين شب بر ساير شب ها به اعتبار اموري است که در اين شب محقق مي گردد وگرنه اجزاي زمان يا مکان، درجه و رتبه وجودي شان يکي است و بين آنها تفاوتي وجود ندارد. در روايتي از پيامبر اسلام (ص) نقل شده است که فرمودند: هرکس شب قدر را احياء دارد و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد تمامي گناهانش آمرزيده مي شود[3]. و در روايتي ديگر امام صادق (ع) فرمودند: شماره ماههاي سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سرآمد ماهها، ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است[4].
نامگذاري شب قدر
در اينکه چرا اين شب را شب قدر ناميده اند مفسران قرآن کريم با کمک از خود قرآن و استمداد از احاديث معصومين مطالب و دلايل زيادي آورده اند که مهمترين آنها بدين شرح است:
1- شب قدر يعني شب بزرگ و با عظمت و چون اين شب، شب شريفي است به آن شب قدر مي گويند؛ يعني شبي که صاحب قدر و منزلت و شرافت است. از لحاظ لغوي نيز، در قرآن کريم « قدر» به معناي منزلت و بزرگي خداوند عالم آمده است و مي خوانيم: «ما قدروا لله حقّ قدره»[5]. يعني آنان عظمت خداوند را نشناختند. همچنين، رمز بزرگي و عظمت شب قدر در خود سوره قدر، نيز بيان گرديده و مي فرمايد: «شب قدر، از هزار ماه بهتر است.»
2- چون در اين شب، فرشتگان بسياري به زمين مي آيند زمين تنگ مي گردد، لذا آن را شب قدر ناميدند، زيرا« قدر» به معناي «ضيق و تنگي» نيز مي باشد.
3- يکي ديگر از معاني «قدر»، «تقدير و سرنوشت» است و در اين شب، امور بندگان تا سال آينده مقدّر مي گردد. تفسير برهان از امام باقر (ع) روايت مي کند که: «در شب قدر، هر امري از امور بندگان تا شب قدر سال آينده معين مي گردد، از خير و شر، طاعت و معصيت، ولادت و مرگ و روزي موجودات و هرآنچه در آن سال مقدّر گشته حتمي است و خداوند را در آن مشيت است».
4- علت ديگر اين نامگذاري اين است که قرآن با قدر و منزلت بر پيامبر والا قدر و براي امت با قدر و ارزش، به واسطه ملکي صاحب قدر نازل گرديده است.
5- گاه نيز گفته اند: شبي است که مقدر گرديده تا قرآن در آن نازل شود.
6- يا از آن رو که هرکس اين شب را زنده بدارد و احياء نگهدارد صاحب قدر و منزلت مي گردد، به ليله القدر معروف شده است.
علت مخفي بودن شب قدر
برخي معتقدند علت مخفي بودن شب قدر در ميان شبهاي ماه مبارک رمضان اين است که مردم به همه اين شبها اهميت دهند همانگونه که خداوند رضاي خود را در ميان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم بر همه طاعات روي آورند، خشمش را در ميان معاصي پنهان کرده تا از همه گناهان بپرهيزند، اسم اعظم را در ميان اسمائش پنهان نموده تا همه را بزرگ دارند، ساعت استجابت دعا را در ساعات روز جمعه، پنهان ساخته تا روز جمعه به دعا بيشتر همت گمارند ولي خدا در بين بندگان را مخفي نموده، تا به همه بندگان احترام نمايند و وقت مرگ را مخفي ساخته تا در همه حال آماده باشند. و شايد يکي ديگر از فلسفه هاي مخفي بودن شب قدر اين است که مردم در تمام شبهاي ماه مبارک رمضان و يا لااقل در سه شب مشهور 19 و 21 و 23 به عبادت بيشتري رو آورند و به اصلاح احوال خود و تصفيه روح و جان خود از آلودگيهاي دنيا بپردازند تا بلکه از آن شبها بيشتر مستفيض شده و به واسطه تمرين زيادتر، ملکات فاضله در آنها راسخ تر شود. لذا علت مخفي بودن شب قدر به نفع بندگان است؛ زيرا اگر اين شب خجسته معين بود، برخي بر اثر توفيق احياء آن، مبتلا به عجب و غرور مي گشتند.
اي خواجه، چه جويي ز شب قدر نشاني هر شب، شب قدر است، اگر قدر بداني
شب قدر کدام شب است؟
از مجموع مطالبي که از قرآن کريم و احاديث فريقين در مورد تعيين شب قدر بدست مي آيد، در موارد زير مي توان خلاصه نمود:
1- در اينکه شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد، هيچ گونه ترديدي نمي توان به خود راه داد، چون از يک سو خداوند فرموده:« قرآن در ماه رمضان نازل شده» و از سوي ديگر در سوره قدر آمده «آن (قرآن) را در«شب قدر» نازل کرديم» و اينکه «شب قدر» در ماه مبارک رمضان قرار دارد مورد اتفاق روايات و مفسرين قرآن قرار دارد.
2- شب قدر در دهه آخر ماه مبارک رمضان قرار دارد، روايات فراوان و نظريه هاي مفسران شيعه و اهل سنت آن را حتمي و اجتناب ناپذير مي شمارد و در اين مورد هم شک و ترديدي نمي تواند وجود داشته باشد. عايشه روايت مي کند: «تلاش و کوششي را که مي ديدم رسول خدا (ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان انجام مي داد در اوقات ديگر انجام نمي داد.»[6]
3- طبق روايات فراواني که در منابع شيعي آمده، شبهاي نوزدهم، بيست و يکم و شب بيست و سوم ماه مبارک رمضان شب هاي قدر معرفي شده اما امام باقر (ع) دايره آن را محدودتر نموده و در پاسخ عبدالواحدبن مختار انصاري که خواستار تعيين يکي از آن شب ها از سوي امام (ع) بود مي فرمايد:« ايرادي ندارد هر دو شب را عمل عبادت و شب زنده داري انجام دهي، بالاخره شب قدر يکي از اين دو شب (بيست و يکم يا بيست و سوم) مي باشد».[7]
4- در ميان شب بيست و يکم و شب بيست و سوم - در عين حال که خدا و رسول (ص) و امامان (ع) براي اهميت به اطاعت و عبادت بندگان و تقرب آنان، سعي در مخفي نگهداشتن شب قدر داشته اند- آن طور که از تعدادي از احاديث استفاده مي شود احتمال شب قدر بودن شب بيست و سوم را مي توان تقويت نمود و معتبر دانست. زيرا چنانکه در روايت مي خوانيم: «رسول خدا شب بيست و سوم به صورت افراد آب مي پاشيد تا آنها را خواب نگيرد. چنانکه حضرت فاطمه زهرا (س) همه اعضاي خانواده را وادار مي کرد روز بخوابند و شب کم غذا بخورند تا شب بيست و سوم را بيدار بمانند و مي فرمود: انسان محروم کسي است که از خير و فضيلت اين شب محروم بماند».
تکاليف شب قدر
1- غسل
غسل در شبهاي 19و21و23 در همان اول شب، مقارن طلوع آفتاب سفارش شده وهدف ازآن تطهيرجسماني براي آمادگي روحي و پاک شدن از تمامي زشتيها وپليديهاي روحي است وتا جان از آلودگيها پاک نشود روح نيزپاک نخواهد شد. در روايتي از امام صادق(ع) آمده؛ «انجام دادن چنين غسلي انسان را از گناهان پاک مي گرداند، ومانند روزي مي شود که از مادر متولد گرديده است».[8]
2- احياء (شب زنده داري)
براي انسان مومن، سزاوار نيست تا در شبي که آسمانيان ميهمان او شده اند، حجاب غفلت به روي خويش اندازد و خود را از همنشيني با آنها محروم سازد، لذا مستحب است، آن شب را زنده نگهدارد و تا صبحگاهان شب زنده داري نمايد و اين خود نوعي مبارزه با خمودگي و سستي و خواب سنگيني است که انسان را از هدف هاي عالي اش باز مي دارد.
3- تلاوت قرآن
در روايتي آمده هرکس يک آيه از قرآن در اين ماه بخواند ثواب کسي را دارد که در ماه هاي ديگر ختم قرآن کرده است. وهمچنين تلاوت سوره هاي يس، عنکبوت، روم ،دخان و...وارد شده است. همچنين تلاوت سوره« قدر» نيز در شب قدر تأکيد شده است بطوريکه در روايتي از پيامبر (ص) آمده است: «کسي که سوره قدر را بخواند، اجرش چون اجر کسي است که ماه رمضان را روزه داشته و شب قدر را احياء داشته است.» [9]
4- توبه و استغفار
5- خواندن دعا
خواندن دعاي جوشن کبير و ديگر ادعيه مأثوره (جوشن صغير، دعاي توسل، دعاي مجير، دعاي اللهم اني امسيت... و خواندن دعاي فرج)
6- توسل به ولايت ائمه هدي
در شب قدر وسيله اي مطمئن تر از ائمه هدي (ع) براي انسان وجود ندارد، پس بايد به ايشان توسل جست، مخصوصا به مولي الموحدين، علي ابن ابيطالب که «ليالي قدر» مصادف با شهادت مظلومانه آن امام متقين است ونيز با تمسک به زيارت ابا عبد الله الحسين به در گاه حضرت احديت به استغاثه پرداخت.
7- نماز
نماز که سر لوحه همه عبادات است در رديف اعمال و وظايف ليالي قدر، به طرق مختلفي وارد شده است:
- خواندن نمازهاي قضا شده در گذشته به خصوص نمازهاي سال اخير.
- خواندن نمازهاي مستحبي براي کسب ثواب بيشتر. از جمله نمازهاي مستحبي خواندن دو رکعت نماز با يک سلام، همچون نماز صبح با اين تفاوت که در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه سوره توحيد بخواند و بعد از سلام هفتاد مرتبه «استغفرالله و اتوب اليه» بگويد بطوريکه در روايت نبوي آمده است از جاي خود بر نخيزد تا حق تعالي او را و پدر و مادرش را بيامرزد.[10]
- خواندن صد رکعت نماز، همچون نماز صبح به صورت دو رکعتي و نيز مجاز است به جاي اين صد رکعت، شش روز از نمازهاي قضا شده خود را بجا آورد، بگونه اي که از ظهر روز اول شروع کرده و در عشاء روز ششم ختم نمايد.
8- قرآن بر سر گذاشتن
ازامام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «قرآن را در سه شب از ماه رمضان بردار و بگشا و جلوي روي خود قرار مي دهي و در ادامه فرمود،چنين بگوييد: اللهم اني اسئلک بکتابک المنزل، وما فيه وفيه اسمک الاکبر، واسمائک الحسني، و ما يخاف و يرجي ان تجعلني من عتقائک من النار[11]
9- تجديد عهد با امام زمان (عج) و خواندن دعاي فرج
در شب 19 ماه مبارک رمضان، يکي از شب هاي احتمالي قدر، امام علي (ع) در مسجد کوفه به دست ابن ملجم مرادي با شمشيري زهر آلود ضربت خوردند و در بستر بيماري قرار گرفتند و در شب 23 ماه مبارک رمضان -يکي ديگر از شبهاي احتمالي قدر- به شهادت رسيدند. لذا يکي از اعمال شب 19 ماه مبارک رمضان، گفتن صد مرتبه «اللهم العن قتله اميرالمومنين» مي باشد.
چرا شب قدر را احيا مي کنيم؟
ليله القدر شب نزول کاملترين کتاب آسماني يعني قرآن است پس بايد آن شب را احياء نمود تا از فيض و برکات معنوي و بي حد و حصر نزول کلام خدا بر آسمان دنيا برخوردار شويم و آن را بر سر نهيم و زير سايه قرآن با توسل به ائمه (س) از خدا طلب آمرزش و مغفرت نموده و آيات نوراني آن را دائما در انديشه و فکر خود داشته و در آن شب عزيز با حالت خضوع و خشوع تصميم بگيريم دستورات عاليه آن را واقعا در زندگاني با تمام روح و روان خود عملا پياده کنيم.
شب قدر؛ شبي است که گفته شده عبادت در آن شب اگر خالصانه باشد برابر است با بيش از سي هزار شب.
شب قدر؛ شبي است که اگر بيدار بمانيم طاعتي افزون تر از شب هاي ديگر بنماييم، و در آن هنگام فرشتگان فوج فوج تا صبح بر مومنين و مومنات در حال عبادت سلام و درود و رحمت مي فرستند و خود شاهد و ناظر رکوع و سجود متواضعانه اشرف مخلوقات هستند تا بدينوسيله اشرفيت و خليفه اللهي انسان بر فرشتگان تفسير گردد و رمز سجده ملائک در برابر آدم را بيابند.
شب قدر؛ شبي است که آدمي راه طولاني سيرالي الله را يکشبه طي مي نمايد و در اين شب آدمي بهتر مي تواندبه تهذيب نفس بپردازد چرا که در اين شب شياطين در اسارتند وانسانها از شر وسوسه هاي او تا صبح در امانند مگر اينکه انسان خود نعوذ با ا لله با اعمال نا شايست درآن شب بند از پاي شيطان باز نهد.
شب قدر؛ شبي است که مقدرات يکساله هر انسان و سرنوشت همه موجودات جهان در آن رقم زده مي شود.
شب قدر؛ شبي است که حضرت مهدي(عج) مقدرات يکساله هر انساني را به امضاء مي رساند وشب شناخت آن انسان عظيم الشان، «امام عصر» است وشب قدر انسان کامل است.
شب قدر؛ شبي است که ليله الاسراء ومعراج رسول الله در آن واقع شده است.
شب قدر؛ شبي است که اگر نبود ونيامده بود شب تيره، بد بختي انسان به پايان نمي رسيد و بامداد، نيک بختي او طلوع نمي کرد، و از بند اسارت اقويا و استعمار گران آزاد نمي گشت.
حال با اين تفاضيل آيا شايسته است که انسان مسلمان خود را از برکات و فيوضات چنين شبي محروم سازد! لذا بر هر مسلمان پاس داشت واحياءاين شب ضروري مي نمايد.
درخواست هاي شب قدر
عظمت شب قدر اقتضا مي کند که از خدا بهترين چيز را طلب کنيم، پيامبر اکرم (ص) در جواب کسي که سوال کرد: «ان انا ادرکت ليله القدر فما اسال ربي؟» آن حضرت فرمود: «العافيه»[12]
و از حضرت موسي (ع) نقل شده که به خدا عرضه داشت:
خدايا! نزديکي به تو را مي خواهم.
خدا فرمود: نزديکي به من، براي کسي است که شب قدر را بيدار بماند.
حضرت موسي (ع) گفت: خدايا! رحمت تو را مي خواهم.
خدا فرمود: رحمت من، براي کسي است که شب قدر را بر بينوايان ترحم کند.
حضرت موسي (ع) گفت: خدايا! عبور از صراط را مي خواهم.
خدا فرمود: آن، براي کسي است که در شب قدر، صدقه اي بدهد.
حضرت موسي (ع) گفت: خدايا! درختان و ميوه هاي بهشتي مي خواهم.
خدا فرمود: آن، براي کسي است که در شب قدر، تسبيح گويد.
حضرت موسي (ع) گفت: خدايا! رهايي از آتش را مي خواهم.
خدا فرمود: آن، براي کسي است که در شب قدر، آمرزش بخواهد و استغفار کند.
حضرت موسي (ع) گفت: خدايا! خرسندي تو را مي خواهم.
خدا فرمود: خرسندي من، براي کسي است که در شب قدر، دو رکعت نماز بگذارد. [13]
افضل اعمال شب قدر
از شيخ صدوق نقل شده که فرمود: افضل اعمال در احياي شب قدر «مذاکره علمي» است و از مرحوم سيد جواد حسيني عاملي، صاحب «مفتاح الکرامه» نقل شده که فرمودند: افضل و بهترين اعمال شب قدر« تحصيل علوم مذهبي» است.
علامه مجلسي در بحار آورده است که:« بهترين اعمال در شب قدر؛ طلب آمرزش و دعا براي مقاصد دنيا و آخرت خود و پدر و مادر، خويشان و برادران ايماني اعم از زندگان و مردگان و اذکار و صلوات بر محمد و اهل بيت اوست.»
منابع
1- قرآن مجيد
2- مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي.
3- شهد بندگي 2، احمد رضا حسين زاده، مرکز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1384.
4- وقايع رمضان و شهادت علي (ع)، احمد صادقي اردستاني، هستي نما، 1382.
5- شب قدر قلب ماه رمضان، ناصر باقري بيدهندي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1376.
6- شب پر حادثه و سرنوشت ساز، گودرز نجفي، نشر عابد، 1379.
7- ره توشه راهيان نور، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم،آيه حيات، 1386.
8- ره توشه راهيان نور، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، قلم مکنون، 1387.


________________________________________

1- تفسير قرآن، شهيد مطهري، ص254.
2 - مجمع البيان ،ج10، ص518.
3- منهج الصادقين، تفسير سوره قدر.
4- بحار الانوار، ج40، ص54، ح89.
5- حج/22.
6- الدر المنثور، ج6، ص376.
7- تفسير نور الثقلين، ج5، ص628.
8- وسائل الشيعه، ج7، ص261.
9- مجمع البيان، ج10-9، ص516.
10- مفاتيح الجنان، اعمال شب قدر.
11- بحار الانوار، ج 94، ص 4.
12- مستدرک الوسائل، ج7، ص458.
13- بحار الانوار، ج 98، ص145، ح3.