مرجع عالیقدرمعاصر شیعه، آیت ا... العظمی ناصر مکارم شیرازی، یکی از فقهای بزرگ شیعه است که در آخرین حلقه نویسندگان فقه مقارَن قرار می گیرد، از آنجایی که مجال نگارش این سلسله مقالات بیشتر از این نیست، از پرداختن به نظریات دائرۀ المعارففقه مقارن مؤسسۀ دائرۀ المعارف فقه اسلامی، زیر نظر مرجع دیگر معاصر شیعه آیت ا... العظمی هاشمی شاهرودی صرف نظر می کنم، امید وارم در کتابی که به همین منظور در حال تدوین است، با تفصیل بیشتری موضوع را بازکرده و بنویسم. 

دائرۀ المعارف فقه مقارن به دوزبان عربی وفارسی منتشر می شود، جلد اول عربی و جلد اول و دوم فارسی چاپ شده است، جلد اول فارسی تا کنون در مدت اندک سه بار چاپ شده است، در قطع بزرگ (رحلی) در بیش از 700 صفحه. این جلد که مقدمات مباحث کلی و مقدماتی فقه مقارن است، مباحثی مانند:
هدف از نشر کتاب، فقه در لغت واصطلاح، اهمیت فقه اسلامی در لسان آیات و روایات، گستردگی قلمرو فقه، برتری فقه اسلامی بر قوانین وضعی و عرفی، جایگاه فقه اسلامی در صحنۀ بین الملل و تعامل مذاهب فقهی بایکدیگر، ادوار فقه اسلامی، که بررسی دوره های نه گانۀفقه اهل بیت (ع)و دوره های تاریخی ششگانه فقه اهل سنت است، منابع استنباط از دیدگاه فقهای اسلام، عدم خلأ قانونی در اسلام، انسداد یا انفتاح باب اجتهاد، نقش زمان و مکان در استنباط، علوم پیش نیاز اجتهاد، سرچشمۀ اختلاف فتاوا، جایگاه فلسفۀ احکام در فقه اسلامی، مهمترین اصطلاحات فقهی، ساختار و طبقه بندی فقه اسلامی مسائل مستحدثه و اصول کلی حاکم بر آن، ادله تقلید در مکتب اهلبیت (ع) و اهل سنت، رابطۀ فقه و حکومت، احکام امضایی و تأسیسی و عرفی شدن احکام. در این جلد حتی به منابع شریعت مسیحی و یهودی نیز به عنوان ادیان آسمانی اشاره شده است. مصادر تشریع و مبانی حقوق و مکاتب حقوقی معاصر آخرین فصل را تشکیل می دهد. 

فراوانی استفاده از منابع فقهی و حدیثی اهل سنت در این جلد و جلد دوم، نشان از مشترکات فوق العاده فراوان ومسیر واحد شریعت اسلامی در مذاهب اسلامی است. البته این تنها کتابی نیست که نویسندگان شیعه در آن به منابع اهل سنت توجه فوق العاده دارد. در کتابهای حدیثی، که گاه مثل دائرۀ المعارف حدیث در موضوعات اعتقادی و اخلاقی در آمده، این مشترکات به خوبی معلوم است، کتاب های مستقلی هم در روایات مشترک شیعه و سنی در موضوعات وحدت، نماز و روزه و دیگر مسایل دینی آمده است. میزان الحکمۀ، که دائرۀ المعارف روایات اعتقادی و اخلاقی است، در صفحه ای نیست که نام کتاب های حدیثی اهل سنت، مانند کنز العمال، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن نسائی، ابن ماجه، ابی داوود سجستانی، ترمذی، موطأ مالک، مسند احمد حنبل و کتب دیگر، دیده نشود، در کنار کتابهای شیعی مانند اصول کافی، روضه کافی، بحار الانوار، توحید، خصال، معانی الاخبار از شیخ صدوق و دیگر کتب روایی شیعه. هیچ عالم شیعه و طلبه علوم دینی در حوزه های علمیه شیعه این را عیب یا سبب ضعف این کتاب، که از کتب معاصر است، به قلم استاد محمدی ری شهری، ندانسته اند، برعکس آن را موجب قوت کتاب دانسته و به آن استناد کرده اند. این کتاب تاهنوز بیش از ده بار در اشکال گوناگون، با ترجمه فارسی و بی ترجمه چاپ شده است. برگردیم به کتاب مورد نظر.
  در چاپ سوم جلد اول دائرۀ المعارف فقهمقارن فصلی افزوده شده است که در بارۀ فوائد و آثار فقه تطبیقی و مقارن با تفصیل بحث کرده است. برخی از این مطالب را با کمی تلخیص نقل می کنم. این فصل از ص93 تا 110 را در بر گرفته است. 

نگاهی به معنی و تاریچۀ فقه مقارن
گرچه اصطلاح «فقه مقارن» به دهه های اخیر بر می گردد ولی موضوع این علم در گذشته، به «علم الخلاف» یا «علم الخلافیات» یا «علم المناظرات» شهرت داشت، عمری هزار ساله دارد. بنا به نقل فخر رازی، این علم یکی از شصت علم متداول در حوزه های علمیۀ قدیم بوده است. (جامع العلوم،ص14-19)
تعریف «علم الخلاف»
ابن خلدون در تعریف این علم می گوید: «میان پیروان مذاهب مناظراتی روی می داد که مآخذ پیشوایان فقه و انگیزه های اختلاف و مواقع اجتهاد آنان بیان می شد؛ این گونه دانش را خلافیات می نامیدند». 

هدف «علم الخلاف»
هدف از این علم این بوده که فقهای مذاهب پس از اطلاع از همۀ اقوال، بهترین قول را انتخاب کنند و علاوه براین در یک تعامل علمی به جبران نقاط قوت و ضعف یکدیگر برآیند و در نتیجه، فقه همگام با زمان به رشد و بالندگی خویش ادامۀ مسیر داده و زمینۀ بسیاری از سوء تفاهمات و دشمنی ها که زاییدۀ ناآگاهی از یکدیگر بوده، از میان رخت بر بندد.
علامۀ شاطبی در این باره می نویسد:
« تکیه کردن بر یک مذهب و محصور شدن در آن، چه بسا باعث تنفر و انکار نسبت به سایر مذاهب می شود و موجب می شود انسان نسبت به پیشوایان فقهی که همه بر فضل و آگاهی آنان بر مقاصد شارع و فهم اهداف آن، اتفاق دارند، منزجر گردد.» ( الموافقات، ج2، 818 و 819)
تاریخ پیدایش«علم الخلاف»
سابقۀ پیدایش این علم به اواخر قرن اول هجری، هنگامی که بین دو مکتب اهل رأی و اهل حدیث، اختلاف پدید آمد، بر می گردد. (مرجع العلوم الاسلامی، ص736)
امام صادق (ع) موارد اختلاف بیان فقهای مدینه، شام و کوفه را می دانست. ابوحنیفه (امام مذهب فقهی حنفی) می گفت: «فقیه تر از جعفربن محمد (ع) ندیدم، زیرا دانشمندترین مردم، عالم ترین آنها به موارد اختلاف است.» (الامام جعفرالصادق(ع) ص162)
آیت ا... العظمی مکارم شیرازی از پانزده کتاب به عنوان مهمترین کتابهای فقه مقارن نام می برد، که از علمای شیعه و سنی نوشته است، از سال 189 هـ .ق تا زمان ما را دربر می گیرد. فصلی را هم به دوران جدایی مذاهب از یکدیگر تخصیص داده که قابل تأمل است، این جدایی فقط بین شیعه وسنی نبود، حتی پیروان مذاهب اربعه نیز مشکلاتی را تجربه کردند. از جمله نقل قول شده است:
«اگر شخصی حنفی بر حنبلی های گیلان وارد می شد، وی را می کشتند و مالش را به عنوان «فیء» تصاحب می کردند، مانند رفتاری که با کفار داشتند؛(یذکر التاریخ أنّ الحنابلۀ من أهل جیلان کانوا إذا دخل ألیهم حنفیّ قتلوه و جعلوا مالَه فیئاً حکمهم فی الکفار. مجله رسالۀ اسلام، شماره28، ص382) 

نمونه های دیگری هم در کتاب آمده است که از آنها صرف نظر می کنیم، مواردی که سبب تأسف ما می شود. اما در فصل بعد از امیدها سخن گفته می شود: 

احیای مجدد« فقه مقارَن»
حوادث تکان دهندۀ گذشته، که از عمق نا آگاهی مسلمانان، حتی علمای مذاهب اسلامی نسبت به یکدیگر خبر می داد، زنگ خطر را برای عالمان بیدار به صدا در آورد، و سبب شد تا بزرگان مذاهب بار دیگر به فکر تأسیس مراکز تقریبی و مقارنه ای سوق داده شوند. آیت ا... بروجردی، روایت امام باقر(ع) را که در وصف حج پیامبر (ص) بود و همۀ مذاهب اسلامی آن را مشترکا قبول داشتند، برای پادشاه عربستان ارسال کرد، تا همه ببینند که مآخذ حج شیعه وسنی یکی است، دار التقریب تأسیس شد و مناسک حج شیعه و سنی به صورت متقارن، در آنجا تدوین گردید و توسط « حسن البناء» - رهبر اخوان المسلمین و یکی از اعضای جماعت تقریب – در روزنامۀ «اخوان» - تنها روزنامه ای که اجازۀ ورود به خاک عربستان را داشت- چاپ و در موسم حج میان حجاج منتشر شد. (ر.ک: همبستگی مذاهب اسلامی، 10) 

تولد دیگری فرا رسیده بود، فقهای بزرگ مذاهب اسلامی به ضرورت احیای مجدد «علم الخلاف» و فتح باب اجتهاد پی برده بودند، در مصر، تونس، دمشق و ایران برای احیای مجدد آن حرکت های گسترده ای آغاز شد و این بار آن را « فقه مقارَن» نامیدند.
در ایران رهبر این حرکت مبارک، مرجع عالیقدر آیت ا... بروجردی زعیم حوزۀ علمیۀ قم بود که می فرمود:
« فقه شیعه باید همراه با آگاهی از نظریات و افکار دیگران باشد و از حالت اختصاصی، به فقه تطبیقی و مقارن تبدیل شود وفقیه باید به آرای گذشتگان اعم از فقهای اهل سنت و شیعه رجوع کند و آنگاه مسأله را مطرح سازد».(مجله حوزه، شماره 43 و44، ص 176.)
در مصر این حرکت ابتدا به دست «محمد مراغی کبیر»- شیخ بزرگ الازهر- آغازگردید. با مقالۀ علمی خود به فتح باب اجتهاد پرداخت و پیشنهادداد کرسی تدریس برای فقه مقارن در دانشکده های الازهر دایر گردد و لجنه ای نیز به ریاست او در بارۀ قانون خانواده تحت عنوان«الاحوال الشخصیۀ»بدون تقید به مذهبی از مذاهب چهارگانه، تشکیل گردید. (مقارنۀ المذاهب فی الفقه، ص 5و6.) 

سپس «شیخ عبدالمجید سلیم» - فقیه بزرگ و شیخ الازهر و وکیل دار التقریب- به تهیۀ مقدمات فتوای تاریخی مبنی بر جواز پیروی از شیعۀ امامی و زیدی پرداخت. تا آن که شیخ بزرگ الازهر، شیخ شلتوت، در زمان ریاستش در تاریخ 17ربیع الاول 1380 قمری درست روز میلاد امام صادق(ع)، این فتوای تاریخی را رسما اعلام کرد و به اتفاق استادعلی سایس به تدوین کتابی در فقه مقارَن پرداخت. (ر.ک: شیخ شلتوت طلایه دار تقریب، بی آزار شیرازی، ص192 به بعد.) 

پس ازآن، شیخ محمد محمد مدنی،- رئیس دانشکدۀ الشریعۀ الازهر- با وارد کردن فقه شیعه در دورۀ «فقه مقارن» دانشکدۀ الازهر، تحول جدیدی را آغاز کرد و افقهای تازه ای را جلو روی دانش پژوهان اسلامی گشود و دراین باره سلسله مقالات ارزشمندی را تحت عنوان «اسباب اختلاف الفقهاء» ارائه نمود که درمجلۀ «رسالۀ الاسلام» به چاپ رسید. (این مجله در مصر به همت علمای دار التقریب بین المذاهب چاپ و منتشر می شد.) 

پیش از این که در قسمت بعدی به آثار فقه مقارن از دیدگاه مرجع بزرگوار آیت ا... العظمیمکارم شیرازی مدظله بپردازم، نمی توانم این نکته را ناگفته بگذارم:
کشورما افغانستان عزیز ( که خداوند بزرگ به آن امنیت و برای مردمش آرامی عنایت کند، و به لطف خدا رو به آبادی پیش برود، این افتخار را دارد که مردمش در دفاع مقدس علیه شوروی سابق و مکتبِ کمونیسم،که به زباله دان تاریخ سپرده شد، باهم ایستادگی کردند، در تعامل و اخوت اسلامی پیشگام است. وجود شورای اخوت علمای شیعه وسنی و مواضع مشترکشان، افتخار آمیز است. یکی از افتخارات ما این است که در کشور ما روحیه تقریب به قدری بیدار، زنده و فعال است که خودش را در قانون اساسی با به رسمیت شناخته شدن مذهب اهل بیت(ع)، با اتفاق آرا و موافقت تمامی برادران سنی حاضر در اجلاس، به نمایش گذاشت و در قانونی شدن احوالات شخصیۀ تشیع باز با مواقت برادران سنی ما، این نمایش وحدت تکمیل شد. سیمینار بزرگداشت امام ابوحنیفه (ره) در حوزۀ امام صادق، و سیمینار بزرگداشت امام صادق (ع) توسط علما و آکادمی علوم و مراکز علمی دیگر، با پیام رئیس جمهور محترم، جناب حامد کرزی، تجلی دیگر این روحیۀ اخوت و تقریب بود. من در سفری که قبلا اشاره کردم، در یک سخنرانی تلویزیونی در آمریکا گفتم، چند روز قبل که از کابل به آمریکا بیایم روز اربعین امام حسین (ع) سبط پیامبر گرامی اسلام (ص) ازنذوراتی که برادران سنی ما در آن روز آماده کرده بودند، خوردم و آمدم. از یکی از آن برادران به نام ولی یاد کردم، و گفتم، در سابق، روز عاشورا جوانان سنی ما دسته سینۀ زنی مستقل و مختلط داشته و در ایام عاشورا عزا داری می کردند.. کارهایی که وهابی ها علیه شیعه و عزاداری برای سبط پیامبر می کنند، در افغانستان سابقه نداشته و ندارد. همان جا هم رسما موضع خود را علیه شبکه های نفاق افکن بین شیعه وسنی بیان کردم و اعلام انزجار خود و علمای بزرگ را عنوان کردم. امیدوارم خداوند در سایه اخوت اسلامی، امنیت بیشتر، آبادانی و رفاه بیشتر را نصیب کشور و مردم ما بفرماید.
(ادامه دارد) 

سید حیدر علوی نژاد (استاد حوزه و دانشگاه)
باهمکاری: سید محمد حسین حسینی واعظی