حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام روز جمعه اول ماه رجب و به روایتى ۳ صفر سال ۵۷ هجری در مدینه منوره دیده به جهان گشود. ده‌ها سال پیش از تولد ایشان، نیای بزرگوارش پیامبر اکرم (ص) نام خود «محمد» را برای وی برگزیده و او را به لقب باقر ملقب فرمود.

پدر ارجمندش حضرت امام سجاد (ع) و مادر گرامی‌شان ام عبدالله، فاطمه دختر امام حسن مجتبی (ع) می‌باشد. امام محمدباقر (ع) اولین امامی است که از نسل هر دو فرزندان امام علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) یعنی امام حسن و امام حسین علیهم‌السلام می‌باشد.

حضرت امام جعفر صادق (ع) در مورد مادر گرامی پیشوای پنجم شیعیان می‌فرماید: آن بانو -فاطمه دختر امام حسن مجتبی- صدیقه‌ای بود که همانند او در میان فرزندان امام حسن علیه‌السلام دیده نشده است.

کنیه امام باقر (ع) «ابوجعفر» و معروف‌ترین لقب ایشان «باقرالعلوم» به معنای شکافنده علوم است، زیرا آن حضرت، شکافنده معضلات فکری و حل کننده مسائل و پیچیدگی‌های علوم، و در گستردگی دانش و معارف، سرآمد و شخصیت منحصر به فرد عصر خویش بود. شاکر، هادی، امین، صابر، ذاکر، جامع و حاضر از دیگر القاب آن حضرت است که هر یک بر وجه خاصی از کمالات و فضایل آن حضرت دلالت دارد.

حضرت امام محمدباقر (ع) همزمان با واقعه جانگداز عاشورا در سال ۶۱ هجری، در سن ۴ سالگی بود که به همراه پدر و در کنار جد عزیزش حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام در کربلا حضور داشت. آن حضرت در زمان شهادت پدر بزرگوارشان در سال ۹۴ هجری قمری، ۳۶ سال سن داشت که امامت شیعیان را عهده‌دار شد. مدت امامت پنجمین پیشوای شیعیان جهان تا زمان شهادت‌شان، ۱۹ سال و دو ماه بود.

علم و دانش امام محمد باقر (ع) همانند دیگر ائمه اطهار، از سرچشمه وحی نشأت می‌گرفت و هیچ کس در آن زمان به پایه علمی ایشان نمی‌رسید، و آوازه منزلت علمی امام (ع) به حدی بود که همه تاریخ نویسان، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، در توصیف کمالات ایشان بدون استثنا به مقام علمی آن حضرت اشاره نموده‌اند.

حضرت امام محمد باقر (ع) همانند اجداد پاکش عابدترین فرد روزگار خود محسوب می‌شد و در عبادت، الگوی راستین عابدان بود. اما علی‌رغم کثرت عبادت هرگز به گوشه‌نشینی و دوری از فعالیت‌های اجتماعی روی نیاورد، گرچه به قول امام صادق (ع)؛ «آن قدر شب‌ها نماز می‌خواندند که در نتیجه ایستادن در حال نماز، پا‌های ایشان ورم می‌کرد.» و به گفته ابن صباغ؛ «تمام عمر امام علیه السلام در راه طاعت خدا بود.»
آن امام همام با این همه، خود را در عبادت خدا قاصر می‌دید و می‌فرمود: «چه کسی می‌تواند، چون علی علیه السلام خدا را عبادت کند؟»

حضرت امام محمد باقر (ع) سرانجام در سال ۱۱۴ هجری قمری و در سن ۵۷ سالگی با توطئه مرموز و مخفیانه هشام بن عبدالملک دهمین خلیفۀ اموی در شهر مدینه مسموم شد، و به شهادت رسید و پیکر پاکش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. مرقد نورانی و شریف آن حضرت، در کنار مرقد جد بزرگوارشان امام حسن مجتبی (ع)، پدر ارجمندشان امام سجاد (ع) و فرزند عزیزشان امام جعفر صادق (ع) قرار دارد و زیارتگاه و ملجأ عاشقان و ارادتمندان است.

جملاتی از فرموده‌های گهربار امام محمد باقر (ع)
-‌ ای جابر! هر که اطاعت خدا کند، و ما را دوست داشته باشد، او، ولی و دوست ماست، و هر کس به خدا نافرمانی کند، دوستی ما هیچ سودی به حالش نخواهد داشت.
- بنیاد اسلام پنج چیز است: نماز، زکات، روزه ماه مبارک رمضان، حج و ولایت ائمه (علیهم السلام)
- کمال انسان، دانشمند شدن در دین، صبر در بلا و میانه‌روی در زندگی است.
- در روز قیامت، حسرت و اندوه و افسوس کسی از همه بیشتر است که عدل و داد را بستاید، ولی خود در عمل با آن مخالفت کند.
- ای مردم! راست بگویید که خداوند با راستی است.
- همانا شیعه ما کسی است که از خدای عزوجل اطاعت کند.
- مسلمان کسی است که مسلمانان از آسیب زبان و دستش ایمن باشند.
- به خدا سوگند، هیچ بنده‌ای در دعا پافشاری و اصرار به درگاه خدای عزوجل نکند، جز اینکه حاجتش را برآورد.
- همانا خشم، آتش پاره‌ای از شیطان است که در قلب آدمی زاده افروخته می‌شود.
- در کار خود با مردم خداترس مشورت کن.
- خداوند، دشنام‌گو را دشمن خود می‌داند.
- هیچ شرافت و افتخاری، چون بلندهمتی نیست.
- عالمی که از علمش بهره برند، از هفتاد هزار عابد بهتر است.
- دو رکعت نماز بعد از مسواک کردن، از هفتاد رکعت نماز بی‌مسواک برتر است.
- هنگامی که انسان به چهل سالگی می‌رسد، فرشته‌ای از آسمان ندا در می‌دهد که هنگام کوچ کردن رسیده است، توشه سفر را آماده کن.
- همانا پاداش صدقه در روز جمعه افزون می‌شود.

امام باقر(ع) از دیدگاه دانشمندان:
آوازه‌ی وسعت علوم پیشوای پنجم آنچنان اقطار کشور اسلامی را پر کرده بود که لقب "باقرالعلوم" که از جانب پیامبر (ص) به ایشان داده شده بود تحقق عینی پیدا کرد؛ به گونه‌ای که دانشمندان بزرگ او را با همین ویژگی یاد می‌کردند.

عبدالله بن عطا یکی از شخصیت‌های برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام (ع) می‌گوید: من هرگز دانشمندان اسلامی را در هیچ محفل و مجمعی کوچکتر و زبونتر از محفل محمد بن علی (ع) ندیدم. من حکم بن عیینه را با همه‌ی شخصیت و مقام علمی‌اش در محضر امام محمد باقر (ع) همچون کودکی دیدم که در برابر استادی عالی‌مقام، زانوی ادب بر زمین زده و شیفته و مجذوب کلام و شخصیت او گردیده است.

جابربن یزید جعفی هرگاه از امام باقر (ع) حدیثی نقل می‌کرد می‌گفت: خبر داد مرا وصی اوصیا و وارث علوم انبیاء، محمد بن علی الحسین (ع)...

محمد بن مسلم می‌گوید: هرگز مطلبی به ذهنم خطور نکرد مگر اینکه از امام باقر (ع) سؤال کردم و پاسخ سؤالات من از آن حضرت بالغ بر سی هزار حدیث شد.

ابن حجر عسقلانی، یکی از دانشمندان اهل سنت، می‌نویسد: محمد باقر (ع) به اندازه‌ای رموز و اسرار علوم را آشکار ساخت و حقایق و احکام و حکمت‌ها و لطایف را بیان نمود که جز کوردلان و یا منحرفان، کسی نمی‌تواند آن را انکار کند، از این‌رو، به شکافنده و جمع‌آورنده علوم برفرازنده‌ی پرچم دانش لقب یافته است.

برگرفته از کتاب تاریخ اسلام در عصر امامت امام سجاد (ع) و امام باقر (ع)

گردآورنده: سادات معصومی