داکتر فروزان طاهری/روند توسعه بی‌سابقه شهرنشینی و عدم کفایت سیستم‌های موجود مدیریت حمل و نقل و ترافیک، منجر به افزایش حجم ترافیک و تراکم در سرک‌های شهری، افزایش قابل توجه زمان جابجایی، کاهش ایمنی و افزایش تصادفات، آلودگی صدا، هوا و اثرات نامطلوب زیست محیطی گشته است. از سویی دیگر امروزه توسعه شهری پایدار به عنوان راهکاری برای مقابله با این مشکلات و جایگزینی روش‌های سازگار با محیط زیست مورد توجه قرار گرفته است. Transit Oriented Development (TOD) رهیافتی نوین در راستای کاهش معضلات ترافیکی مراکز شهری در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته بوده است.

در واقع امروزه توسعه شهرنشینی و روند افزایش جمعیت در شهرها و به دنبال آن وسعت شهرها، پیشرفت صنعت موترسازی و وابستگی روزافزون به آن موجب بروز مشکلات ترافیک و ازدحام، مشکلات پارکینگ، طولانی شدن زمان جابجایی، حمل‌ونقل عمومی ناکافی، مشکلات حمل‌ونقل غیرموتری، از دست دادن فضاهای عمومی، اثرات نامطلوب زیست محیطی، تصادفات و عدم ایمنی و افزایش مصرف زمین شده است که از تبعات سیستم حمل‌ونقل ناپایدار در مناطق شهری می‌باشد. پس از افزایش آلودگی‌‌های ناشی از گسترش شهرها در دهه‌های اخیر، الگوی توسعه پایدار شهری در
سراسر جهان گسترده شد و رویکردهای جدید شهرسازی با تأکید بر تخفیف آلودگی‌های پدیدآمده مطرح شدند.

توسعه‌ی حمل‌و‌نقل محور یکی از رویکردهای اخیر است که با تمرکز بر معیارهای پایداری شهری همچون توسعه فشرده و متراکم، مختلط و پیاده‌محور، ضرورت برنامه‌ریزی یکپارچه کاربری زمین و الگوی حمل‌و‌نقل را مورد توجه قرار می‌دهد. الگوی توسعه حمل ونقل محور (TOD) که در دهه 2000-2010 توسط جنبش نوشهرگرایی ارائه و مطرح گردید، می‌تواند برنامه‌ریزی و طراحی شهری را به سمت الگوی توسعه پایدار شهری سوق دهد.

تعاریف توسعه حمل ونقل محور TOD
طبق نظر پیتر کالتورپ توسعه مبتنی بر حمل‌و‌نقل عمومی عبارت از یک محله با کاربری مختلط در یک فاصله متوسط پیاده‌روی (10 دقیقه از ایستگاه حمل و نقل عمومی یا هسته تجاری)، ترکیب کاربری‌های مسکونی، پرزه فروشی، اداری، فضاهای باز و کاربری‌های عمومی در محیط پیاده‌مدار، استفاده از حمل و نقل عمومی، بایسکل‌رانی، پیاده‌روی و موتر را برای ساکنین و شاغلین در حوزه محلی مربوط تسهیل می‌کند. در واقع توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی ترکیبی عملکردی از کاربری زمین با حمل و نقل عمومی به وسیله ایجاد محلات فشرده، قابل پیاده‌روی و با کاربری مختلط در یک فاصله با قابلیت پیاده‌روی از ایستگاه حمل‌ونقل عمومی است.

این نوع توسعه، افراد، مشاغل و خدمات را در کنار یکدیگر قرار داده و به گونه‌ای طراحی می‌شود که سفرهای پیاده و یا با استفاده از بایسکل، حمل‌ونقل عمومی و موتر را به سفرهای ایمن، کارا و راحت مبدل سازد. در واقع توسعه حمل‌ونقل محوری مناسب است که به افزایش تراکم بیشتر، پیاده‌روی آسان تا محل ایستگاه حمل‌ونقل اصلی و با ترکیبی از کاربری‌های مسکونی، اشتغال و فرصت‌های خرید، طراحی شده برای افراد پیاده بدون حذف موتر منجر می‌گردد. یک دهکده حمل و نقلی فشرده، جامعه ی مختلط متمرکز اطراف ایستگاه حمل ونقل اصلی است که با استفاده از طراحی، ساکنان، کارگران و خریداران را به استفاده کمتر از موتر شخصی و استفاده بیشتر از حمل ونقل عمومی دعوت می کند.
 
چهار اصل مورد نظر توسعه مبتنی بر حمل و نقل عبارتند:

1. توسعه فشرده
2. اختلاط کاربری‌ها
3. پیاده‌مداری
4. تسهیلات حمل‌ونقل و جابجایی

مولفه‌های کلیدی TOD

ـ استفاده بهینه از زمین اطراف ایستگاه
ـ ایجاد یک طراحی با محوریت عابر پیاده
ـ تبدیل هر ایستگاه و اطراف آن به یک مکان جذاب برای عابرین و حصول اطمینان از طراحی شهری مناسب
ـ ایجاد الگوهای توسعه فشرده
ـ مدیریت پارکینگ و حمل‌ونقل وسایط نقلیه
ـ هر ایستگاه یک (مکان)، برنامه‌ریزی در جوامع محلی

اهداف TOD

♦ استفاده بهینه از زمین اطراف ایستگاه
♦ افزایش تراکم در حوالی ایستگاه
♦ ایجاد یک طراحی با محوریت عابر پیاده
♦ تبدیل هر ایستگاه و اطراف آن به یک مکان جذاب برای عابرین
♦ مدیریت پارکینگ و حمل‌ونقل وسایط نقلیه
♦ برنامه‌ریزی در جوامع محلی

 اصول پیاده‌سازی TOD

• برنامه‌ریزی فضای ایستگاه‌های ترانزیت
• تعیین فضای برنامه‌ریزی ایستگاه‌ها
• طراحی کاربری زمین بر اساس ترانزیت
• ترکیب کاربری زمین
• محدود کردن کاربری‌های زمین که با سیستم حمل و نقل همخوانی ندارد
• بهینه‌سازی تراکم در اطراف ایستگاه
• طراحی مسیرهای با کیفیت خوب برای مسیرهای پیاده‌روی
• تأمین ساختار توسعه‌ای فشرده
• ایجاد سیستم‌های همگانی یکپارچه
• در نظر گرفتن خصوصیات آب و هوایی تمام فصول
• قرار دادن پارکینگ‌ها در مکان‌های مناسب

فواید TOD

* کاهش وابستگی به موتر و کاهش انتشار دود و آلودگی
* استفاده از خدمات موثر زمین برای کمک به ایجاد فرم فشرده شهری
* ایجاد ارتباطات بهتر بین شغل و مسکن
* باز زنده سازی بخش تجاری و جوامع بزرگتر
* ایجاد بازار مسکن در شکل‌ها و محدوده قیمت مختلف
* ایجاد فرصت برای مسکن ارزان قیمت
* افزایش مجاورت و گزینه‌های سفر برای افراد فاقد موتر
* ساخت محلات قابل شناسایی و پیاده مدار
* فعالیت بیشتر سرک‌ها و ایستگاه‌های امن‌تر از نظر محیط زیست
* اقدام به عنوان یک سازمان‌دهنده برای سرمایه‌گذاری و توسعه خصوصی
* افزایش ارزش ارزیابی زمین‌های خالی و کمتر استفاده‌شده

اصلی‌ترین مولفه‌های اثرگذار برای اجرای پروژه برای مکان‌گزینی بر موفقیت توسعه‌ی حمل‌ونقل محور (TOD)

„ دستیابی به الگوی مناسب کاربری زمین در ناحیه‌ی ایستگاهی با استفاده از تشویق کاربری‌های پیشتیبان حمل‌ونقل عمومی، ترکیب کاربری‌ها، مکان‌یابی کاربری‌ها در مجاورت با ایستگاه

„ افزایش منطقی تراکم در محدوده مجاور ایستگاه حمل‌ونقلی

„ ایجاد ارتباطات مناسب پیاده و گسترش مسیرهای بایسکل از طریق پیوستگی معابر پیاده، کوتاه‌سازی معابر و اتصال مستقیم به ناحیه ایستگاهی و تفکیک مسیرهای سواره و پیاده

„ طراحی شهری خوب با استفاده از طراحی مسیرها و سرک‌های با کیفیت بالا، معماری مناسب، ارتباط صحیح کاربری‌ها با مسیرهای پیاده، طراحی برای همه فصول، نورپردازی، نشانه‌گذاری و منظرسازی
   
„ گسترش الگوهای توسعه فشرده با ایجاد شبکه‌های سرک فشرده، بلوک‌های خوشه‌ای، بنای ساختمان‌ها در بخش مرکزی قطعه و مجاور با یکدیگر

„ ایجاد روش‌های مدیریت پارکینگ با استفاده از انطباق موترها با ناحیه‌ی ایستگاهی، محدودیت پارکینگ، ایجاد پارکینگ با قطعات کوچکتر، قرار دادن پارکینگ در پشت و کنار بناها، ساخت پارکینگ طبقاتی و نیز ایجاد پارکینگ برای بایسکل

„ تبدیل هر ناحیه ایستگاهی به یک "مکان" با روح برای شهروندان که این امر از طریق ایجاد نشانه‌ها، تبدیل ایستگاه به یک مقصد همیشگی برای مردم، ساخت و توسعه فضاهای باز و عمومی، منظرسازی، نماسازی و توجه به دیدهای سایت و جهت‌گیری ساختمان‌ها رو به سرک میسر خواهد بود.

از این رو از مهمترین تاثیرات و مزایای توسعه ی حمل‌ونقل محور که ارتباط مسقیمی با بهبود کیفیت زندگی ساکنان دارد می‌توان به کاهش استفاده از موتر شخصی و کاهش ترافیک، بهبود کیفیت هوا و کاهش مصرف انرژی، در اختیار قرار دادن شیوه‌های مختلف سفر همچون پیاده‌روی و حمل‌ونقل همگانی، کاهش شلوغی و تنظیم آلودگی‌های صدا، بهبود سلامت و ایمنی عمومی، ارتقای وضعیت اقتصادی و بهبود دسترسی به فضاهای عمومی و باز همچون پارک‌ها اشاره نمود. در بسیاری از شهرهای بزرگ آسیایی نیز، همچون هنگ‌کنگ، سنگاپور و توکیو، توسعه حمل‌ونقل محور بسیار موفقیت آمیز بوده و منجر به توسعه شهری پاکیزه با تراکم بالا و فشرده در اطراف ایستگاه حمل‌ونقل ریلی شده است. به علاوه در این شهرها، کاربرد بسیار بالای حمل‌ونقل همگانی ارزان کاهش تقاضا برای مالکیت و نیز کاهش استفاده از خودرو را در پی داشته است.

نتیجه‌گیری
یکی از تکامل یافته‌ ترین دیدگاه‌های توسعه شهری که می‌تواند آغازی بر بهبود وضعیت کنونی شهرها و گامی موثر در راستای توسعه پایدار باشد، توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی TOD است. در این زمینه آنچه در هزاره سوم مورد تأکید قرار گرفته برنامه‌ریزی شهری در چارچوب توسعة پایدار می‌باشد. لذا از آن جهت که بهره‌وری شهری به شدت وابسته به بهره‌وری از سیستم حمل‌ونقل به منظور حرکت برای کار، مصرف کنندگان و جابجایی بین مبدأ و مقصدهای متعدد می‌باشد دارای ارتباط تنگاتنگ با توسعه شهر و معیارهای کیفی و پایداری شهری می‌باشد. بنابراین در برنامه‌ریزی از دیدگاه توسعه پایدار برای شهر، باید سامانه حمل‌ونقل نیز به گونه‌ای طراحی شود که با ملاک‌های توسعۀ پایدار هماهنگ باشد.

با تأکید بر کاهش وابستگی به موتر، کاهش مصرف سوخت، استفاده از شیوه‌های نوین حمل ونقل همگانی پایدار با کمترین مصرف انرژی و سوخت‌های جایگزین تمرکز می‌کند.

یکی از این رهیافت‌های توسعه‌ی حمل و نفل محور TOD است که بر ضرورت توسعه حمل و نقل و توسعه فیزیکی به طور هماهنگ تاکید دارد. امروزه بر اثر الگوهای سنتی حاکم بر فضای طرح‌های جامع شهری و فقدان مدیریت مناسب، الگوی شهری در کشور‌های در حال توسعه به سمت گسترش افقی شهرها، ترافیک و ازدحام و عدم کیفیت در حمل ونقل عمومی می‌باشد. می‌توان به کاهش استفاده از موتر شخصی و کاهش ترافیک، بهبود کیفیت هوا و کاهش مصرف انرژی، در اختیار قرار دادن شیوه‌های مختلف سفر همچون پیاده‌روی و حمل و نقل همگانی، کاهش شلوغی و تنظیم آلودگی‌های صدا، بهبود سلامت و ایمنی عمومی، ارتقای وضعیت اقتصادی و بهبود دسترسی به فضاهای عمومی و باز همچون پارک‌ها اشاره نمود. از این رو نیازمند بررسی و تجزیه و تحلیل در ساختار کالبدی و ارتباطی شهرهای خود و شناسایی نقاط ضعف و قوت آن‌ها برای برنامه ریزی های بهتر در آینده و کاهش و ازبین بردن معضلات شهری در جهت نیل به توسعه شهری پایدار هستیم. در واقع مهمترین تاثیرات و مزایای توسعه‌ی حمل و نقل محور این است که ارتباط مسقیمی با بهبود کیفیت زندگی ساکنان شهرها دارد.
 


 منابع و مآخذ:

-اردکانی، محمدرضا، (1388)، 1اکولوژی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
-عباس زادگان، مصطفی، راضیه، رضازاده ، مریم، محمدی، ( 1390)، بررسی مفهوم توسعه مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی و جایگاه مترو شهری تهران در آن، فصلنامه باغ نظر، شماره هفده، سال هشتم.
-کاشانی جو، خشایار و شمیرانی، (1388)، سیر تحول نظریه‌های مرتبط با حمل‌ونقل درون‌شهری، نشریه هویت شهر، سال سوم، شماره 4.

Calthrope, P. (1993). the Next American Metropolis (Ecology, Community and   merican Dream) Princeton , N.J: Princeton Architectural Press.
    Canpzd (2006). Transit Oriented Development (TOD) Guidebook, City Austin Neighborhood Planning and Zoning Department, Austin: Metropolitan Council.
       Cervero, R., (1998). the Transit Metropolis: A Global Inquiry. Island Press, Washington, DC, USA.
              City of Calgary; (2004). Land use planning & Policy, Transit- oriented development; Best practice Hand Book, The City of Calgary Information Centre.
Loo, B.P.Y., Chen, C., Chan, E.T.H., (2010). Rail-based transit-oriend development: lessons from New York City and Hong Kong, Landscape and Urban Planning 97,pp 202–212.
    Valley Connections. (2001). Model Transit-Oriented District Overlay Zoning Ordinance, Prepared for Valley Connections, Valley, Community Design and Architecture, Inc.