از مهم‌ترین امتیازات امام باقر (ع) این است که ایشان بنیانگذار انقلاب فرهنگی و نهضت علمی شیعه و بلکه اسلام شمرده می‌شود. هر چند معارف اسلامی و تشیع به دست امام صادق (ع) انتشار و توسعه یافت و به اوج خود رسید، ولی پایه‌گذاری آن به دست حضرت امام محمد باقر (ع) بود.

معرفی و زندگی‌نامه
حضرت امام محمد باقر (ع) پنجمین امام شیعیان، فرزند امام سجاد (ع) و فاطمه دختر امام حسن (ع) است. بنابراین اولین امامی است که از نسل هر دو فررندان امام علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) یعنی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) می‌باشد. امام باقر (ع) در 1 رجب سال 57 ق در مدینه به دنیا آمد. برخی ولادتش را در 3 صفر سال 57 ق نیز نقل کرده‌اند.

جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که پیامبر اسلام (ص) پیش از به دنیا آمدن امام محمد باقر (ع) نام او را محمد و لقبش را باقر (شکافنده) قرار داده بود. کنیه امام باقر (ع) ابوجعفر و معروف‌ترین لقبش «باقر العلوم» به معنای شکافنده علوم است.

حضرت امام محمد باقر (ع) در واقعه عاشورا درسال 61 هجری در کنار پدر و جدش امام حسین (ع) حضور داشت که در آن زمان 4 ساله بود. امام باقر ( ع) در سال 95 ق پس از شهادت پدرش به امامت رسید و تا زمان شهادتش به مدت 19 سال امامت را بر عهده داشت. احادیث برجا مانده از پیامبر (ص) که در آن‌ها به امامت ایشان پس از امام سجاد (ع) اشاره شده، از دلایل امامت او به شمار می‌آید.  
  
امام محمد باقر (ع) در 7 ذی الحجه سال 114 هجری قمری در سن 57 سالگی به وسیله زهری که ابراهیم بن ولید عبدالملک، در ایام خلافت هشام بن عبدالملک، به آن حضرت خورانید به شهادت رسید و در آرامگاه بقیع به خاک سپرده شد.

نهضت و جهاد علمی امام
از مهم‌ترین امتیازات امام باقر (ع) این است که ایشان بنیانگذار انقلاب فرهنگی و نهضت علمی شیعه و بلکه اسلام شمرده می‌شود. هر چند معارف اسلامی و تشیع به دست امام صادق (ع) انتشار و توسعه یافت و به اوج خود رسید، ولی پایه‌گذاری آن به دست حضرت امام محمد باقر (ع) بود.

ظلم و ستم خاندان بنی‌امیه، نفرت مردم و در نتیجه ضعف دولت آنان، اقدامات عمر بن عبدالعزیز که مردم را به نقل و تدوین حدیث تشویق کرد و انقلاباتی که در مناطق مختلف مملکت اسلامی در نتیجه اختلافات به وجود آمده و باعث شده بود که خلفا به سرعت تغییر کنند؛ از جمله عوامل مهمی هستند که زمینه و فرصت مناسبی برای نهضت علمی امام باقر (ع) را فراهم کردند.

 امام باقر (ع) از این فرصت پیش آمده به وجه احسن استفاده نموده و شاگردان فراوانی در بخش‌های مختلف تربیت نمودند.

جهاد و نهضت علمی ایشان در بخش‌های زیر قابل تقسیم است:

تشویق به فراگیری علوم
امام محمد باقر (ع) با هدف ترویج علم در جامعه، در گام اول درباره اهمیت فراگیری دانش، ارزش و عظمت علما با تشویق مردم به فراگیری علوم زمینه‌سازی و اندیشه سازی نمود. در مورد تشویق به فراگیری علم فرمودند: «تمام کمال در سه چیز؛ فهمیدن دین، بردباری بر سختی‌ها و اندازه‌گیری معیشت است.»

همچنین به نقل از پیامبر (ص) درباره روش فراگیری علوم فرمود: «علم گنجینه‌هایی است و کلید آن پرسش است. پس سؤال کنید! خدا شما را مورد رحمتش قرار دهد؛ زیرا پرسش باعث می‌شود چهار کس ثواب ببرد: پرسش‌گر، معلم، شنونده و کسی که جواب می‌دهد.»

آن حضرت درباره جایگاه علما و دانشمندان نیز فرموده‌اند: «به خدا سوگند! مرگ یک عالم در نزد شیطان، محبوب‌تر از مرگ هفتاد عابد است.»

 نشر علوم
 از نکاتی که امام باقر (ع) در مرحله اندیشه‌ساری بدان اهتمام داشته، توجه به نشر علوم و توسعه آن است. تنها فراگیری علوم کافی نیست؛ بلکه باید در راه نشر آن نیز تلاش نمود.

ایشان در این زمینه فرمودند: زکات علم آن است که آن را به بندگان خدا تعلیم دهی.» امام محمد باقر (ع) در کنار این اندیشه‌سازی در زمینه معرفی مذاهب منحرفی چون غلات و مرجئه نیز به روشنگری پرداخت و آنان را به شدت مورد انتقاد قرار داده و به مردم معرفی نمود.

تدوین کتب 
تفسیر القرآن، نسخة الحادیث، صحیفة احادیث، الرسالة الی سعد الاسکاف...

تربیت شاگردان
از مهم‌ترین جهادهای علمی ایشان تاسیس دانشگاه و تربیت شاگردان فراوان در بخش‌های مختلف است. تعداد شاگردان آن حضرت را 465 نفر شمرده‌اند که بعد از ایشان امام جعفر صادق (ع) این دانشگاه را توسعه داده و شاگردان زیادی از نقاط مختلف ممالک اسلامی در محضر ایشان به فراگیری علوم پرداختند که بعضا تعداد شاگردان امام جعفر صادق (ع) را بین 4 تا 6 هزار نفر دانسته‌اند.

بعد از دستور عمر بن عبدالعزیز که از جمله خلفای بنی امیه به شمار می‌رود، مبنی بر جمع‌آوری و تدوین حدیث، شاگردان برجسته‌ی امام محمد باقر (ع) این کار را به نحو احسن انجام دادند از جمله: محمد بن مسلم، جابر بن زید جعفی، زرارة بن اعین، حجر بن زائده حضرمی و غیره که هر کدام‌شان دارای کتب مختلفی می‌باشند.

امام محمد باقر (ع) با توجه به علوم واسعه و گسترده‌ای که داشت همانند دیگر امامام معصوم (علیهم السلام) مناظراتی با افراد متخلف از مذاهب و ادیان گوناگون داشته‌اند.

امروزه با توجه به پیشرفت زیادی که علوم داشته و کهکشان‌ها را در نوردیده و جهان را به مثابه‌ی یک دهکده کوچک قرار داده، اما متأسفانه هنوز جهالت از جهان رخت برنبسته، بلکه هر روز انسان‌های زیادی را به نام‌ها و روش‌های گوناگون به کام مرگ می‌فرستد و یا آن قدر بعضی‌ها را در جهل فرو می‌برد که این جاهلان به خود اجازه می‌دهند هر نوع هتک حرمتی را حتی به دین داشته باشند و یا مفاهیم دینی را به نفع‌شان تفسیر و تحلیل کنند.

نتیجه‌ی چنین رویکردی به وجود آمدن گروه‌های انحرافی چون طالب و داعش و القاعده و غیره می‌باشد که هر روز از مردم قربانی می‌گیرند. درد زمانی بیشتر می‌شود که این گروه‌های انحرافی از نام اسلام و مسلمانان استفاده کرده و انسان‌کشی می‌کنند.

سؤال این‌جاست که چطور و با چه وسیله‌ای می‌توان از گسترش روزافزون این گروه‌های انحرافی جلوگیری و روشنگری نمود و حداقل از جذب‌شدن افراد دیگر به این گروه‌ها جلوگیری نمود؟

اگر کمی به گذشته برگردیم می‌بینیم که مذاهب انحرافی زمانی در اسلام پدید آمدند که انسان‌ها علوم دینی و قرآنی را از اهل‌شان (اهل بیت) یاد نگرفته و یا اگر بعضا استفاده نموده بودند نتوانستند آن را درست تفسیر و تبیین کنند.

 امروزه نیز متاسفانه جامعه اسلامی از اهل‌بیت پیامبر (ص) دوری نموده و قرآن را به نفع خودشان تفسیر می‌کنند که نتیجه آن نیز مشخص است.

پس بر علما، دانشمندان و همچنین پژوهشگران و محققین جامعه اسلامی و رهروان پیروان اهل‌بیت (ع) لازم است که در این زمینه دست به کار شده و از سلاح علم و دانش استفاده نمایند و روشنگری کنند؛ همانند امامان و بزرگان دینی ما همچون امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) که به جهاد علمی دست زده و برای آن زمینه‌سازی می‌نمودند.

نویسنده: صالحه شریفی