حضرت امام جواد "علیه‌السلام" در دهم ماه رجب سال 195 هجری قمری در مدینه چشم به جهان گشود. پدر بزرگوارشان امام رضا "علیه‌السلام" مادرشان سبیکه یا خیزران از طایفه ماریه قبطیه همسر پیامبر اسلام و از برترین زنان عصر خودش به حساب می‌آمد.

امام جواد "علیه‌السلام" بعد از شهادت امام رضا (ع) در سن هشت سالگی به امامت رسیدند. دوران امامت ایشان مصادف شد با حکومت دو حاکم جور یعنی (مأمون و معتصم عباسی). مأمون بعد از شهادت امام رضا "علیه‌السلام" دچار بدنامی و تزلزل شده بود و صلاح نمی‌دانست که بیش از این به امام جواد هم آزار برساند، از طرفی به دلیل قدرت و اقتدار شیعیان تمام سعی خود را بر آرام نگهداشتن اوضاع مصروف می‌داشت.

امام جواد "علیه‌السلام" همانند اجداد طاهرینش دارای فضایل و کمالات علمی و بینش سیاسی در حد اعلی بودند. تلاش‌های علمی و سیاسی ایشان نشان می‌دهد که ایشان چشمه‌ی جوشان معرفت و گنجینه‌های علوم الهی هستند. آن حضرت بعد از شهادت پدرشان زمام امور شیعیان را به عهده گرفتند و علی‌رغم مشکلات موجود در جامعه اسلامی، نقش شایسته‌ی خود را در گسترش دانش و فرهنگ حیات‌بخش اسلام ایفا نمودند.

دوران امامت این امام بزرگوار با چالش‌های متعددی مواجه بود که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.

جایگاه علمی امام جواد "علیه السلام"
بعد از شهادت امام رضا "علیه‌السلام" وقتی امام جواد در سن هشت سالگی به امامت رسیدند، امامت ایشان در این سن کم نه تنها مورد تردید مخالفان قرار گرفت بلکه از ناحیه بسیاری از شیعیان نیز مورد سؤال واقع شد. البته ذکر این نکته خالی از لطف نخواهد بود که مناصب الهی وابسته به سن خاصی نیست؛ چنانچه برخی از پیامبران الهی در کودکی به نبوت منصوب گردیدند. به هر حال شیعیان برای اطمینان خاطر جلساتی تشکیل دادند و سؤالات پیچیده و علمی مطرح کردند و هنگامی که با پاسخ‌های قاطع و روشن امام مواجه شدند مقام علمی آن حضرت را باور کردند و آرامش یافتند.

به دنبال طرح پرسش‌ از امام، نه تنها شیعیان بلکه علمای مذاهب دیگر نیز به مقام و عظمت علمی ایشان باور پیدا کردند، ازجمله: احمد بن خطیب بغدادی (متوفای ۴۶۳ ق) یحیی بن اکثم (متوفای ۲۴۲ ق)، عزالدّین ابن اثیر جوزی (متوفای ۶۳۰ ق)، ابن تیمیه حرّانی دمشقی (متوفای ۷۵۸ ق)، ابن عماد حنبلی دمشقی (متوفای ۱۰۸۹ ق) و تعدادی از دانشمندان دیگر. یکی از علمای اهل سنت به‌نام ابن حجر هیثمی می‌نویسد: «مأمون او را به دامادی انتخاب کرد، زیرا با وجود سن کم از نظر علم و آگاهی و حلم بر همه دانشمندان برتری داشت.»

فضای سیاسی و اجتماعی
بعد از شهادت امام رضا (ع) علی‌رغم اقتدار شیعیان، عرصه سیاسی و اجتماعی جامعه گرفتار چالش‌های عمیق عقیدتی و درگیری‌های مختلف شده بود. مأمون با شهادت امام رضا بدنام گردید و مجبور شد برای آرام‌نگهداشتن اوضاع، امام جواد "علیه السلام" را در قدرت سهیم کند و ایشان نیز ولایت‌عهدی را قبول کردند مشروط بر اینکه هرگز در کاری دخالت نکنند.

این عدم دخالت ایشان در امور حکومت‌داری، مشروعیت حکومت مأمون را با سؤال روبرو می‌کرد و امام با عدم دخالت در امورِ حکومت عملا پذیریش اجباری ولایتعهدی خود را به نمایش گذاشت و نقشه مامون را در جهت مشروعیت‌بخشی حکومتش ناکام گذاشت.

پیشرفت و قدرت مکتب معتزله
یکی از مشکلاتی که در سر راه شیعیان به وجود آمده بود، قدرت مکتب معتزله بود. حکومت نیز از طرفداران این نوع تفکر به شدت حمایت می‌کرد. تفکر مکتب اعتزال این بوده که مسایل دینی را به عقل‌شان ارجاع می‌دادند، چیزهایی را که با عقول‌‌شان درک می‌کردند می‌پذیرفتند و چیزهایی را که درک نمی‌کردند رها می‌کردند. از جمله‌ی آن مسایل، امامت امام جواد "علیه‌السلام" در سن کوچکی بود. طرفداران این مکتب سؤالات پیچیده و دشواری را مطرح می‌کردند تا به گمان خودشان امام را در عرصه علمی و سیاسی شکست بدهند. امام با پاسخ قاطع و استدلال کوبنده‌ی خود هر نوع تردید در مورد امامت خود را از بین برد و اصل امامت را تثبیت نمود و نشان داد که برخورداری از منصب امامت در خردسالی هیچ مشکلی ندارد.

تهاجم عقیدتی و نیرنگ‌بازی دو حاکم عباسی (مأمون ومتعصم)
مأمون یکی از حاکمان مکار دوران حاکمان اسلامی بود که تمام تلاش خود را بکار بسته بود که تا پیروزی نهایی بر اندیشه شیعه از هیچ تلاشی دریغ نکند. مامون با هدف شکست امامان شیعه و از بین بردن عقاید شیعیان جلسات متعددِ مناظره برگزار کرد تا در صورت شکست امامِ شیعه، این مذهب نیز به راحتی شکست بخورد.

امام جواد "علیه‌السلام" با اقتدار کامل، در برابر حیله‌ها، توهین‌ها و انحرافات خلفای باطل قاطعانه ایستاد و از حقانیت دین اسلام و شیعیان دفاع کرد. ایشان علی‌رغم محدویت‌هایی که از ناحیه حکومت برایشان تحمیل شده بود، ارتباطات خود را با پیروان‌شان از طریق نمایندگان و وکلای خود حفظ می‌کرد.

ظهور برخی فرقه‌های انحرافی
در دوران امامت امام جواد "علیه‌السلام" فرقه‌های انحرافی متعددی سربلند کردند؛ از جمله‌ی آنها اهل حدیث یا مجسمی مذهب بودند که برای خداوند قائل به جسمانیت بودند. امام به شیعیان سفارش می‌کردند که مبادا پشت سر کسانی که برای خداوند جسم قایل هستند نماز بخوانند و به آنها زکات بپردازند، همچنین فرقه انحرافی دیگر، فرقه‌ی واقفیه بودند که امامت امام رضا "علیه‌السلام" را نپذیرفتند.

تربیت شاگردان
به دلیل فشار حکومت بر فعالیت امام جواد و کنترل شدید فعالیت‌ها‌ی امام توسط آنان، شعاع علمی ایشان بسیار محدود بود. امام علی‌رغم اینکه در سن جوانی به شهادت رسید، ولی در عمر کوتاه و بابرکت خویش علاوه بر وظیفه سنگین رهبریِ امت به تربیت شاگردانی که بتوانند پیام آسمانی خاندان نبوت و امامت را به نسل بعد منتقل کنند توجه خاصی داشت. 

دانشمندان علم رجال، شاگردان و اصحاب ایشان را 110 نفر ذکر کرده‌اند که 26 نفر آنان مجموعا 78 اثر نوشته‌اند که به اسامی چند تن از آنان اشاره می‌شود: علی بن مهزیار، محمد بن عبدالله بن مهران، حضرت عبدالعظیم حسنی.

حضرت امام جواد "علیه‌السلام" در روز 27 ذی‌القعده سال 220 هجری قمری در بغداد توسط معتصم عباسی به شهادت رسید. امام جواد فرمودند: «وَ قَالَ ع‏ الدُّنْيَا سُوقٌ‏ رَبِحَ فِيهَا قَوْمٌ وَ خَسِرَ آخَرُونَ.(تحف العقول، ص 484)» دنیا همانند بازاری است که بعضی در آن سود می‌کنند و فایده می‌برند و برخی هم ضرر و زیان می‌بینند، خوشا به حال کسانی که برای آخرت‌شان پس‌اندازی در حساب خود داشته باشند.

نویسنده: سیداسدالله حسینی