در این سیستم، کشور یک یا دو پارلمان دارد که نمایندگان قسمت های مختلف کشور در آن حضور دارند و در آن به قانون گذاری می پردازند

از زمان روی کار آمدن نظام سیاسی جدید افغانستان در سال 2001 میلادی یکی از مباحثی که بارها و بارها ( مخصوصا در برهه های انتخاباتی ) از سوی برخی رجال سیاسی افغانستان مطرح شده است، بحث ایجاد یک نظام سیاسی مبتنی بر فدرالیسم در کشور می باشد که نگارنده ی این سطور سعی دارد در این نوشتار مختصر به بررسی ابعاد و زوایای این نظام و ساختار آن در شرایط کنونی افغانستان بپردازد.
از یک زاویه ی کلی و ساختارگرایانه، نظام های سیاسی حاکم بر دنیای کنونی به دو گونه تقسیم و طبقه بندی می شوند که عبارتند از : 

1- متمرکز
2- غیرمتمرکز
در نوع اول نظام های سیاسی که اصطلاحا متمرکز نامیده می شوند، مبنای نظام اداری و حکومت در آن ها به گونه ای است که یک حکومت فراگیر مستقر در پایتخت زمام امور را در سراسر کشور بر عهده دارد و تمامی تصمیمات اساسی حکومتی در مرکز اتخاذ شده و از آن به دیگر نواحی کشور در قالب متحد المآل ( بخشنامه ) صادر می گردد. در این نظام، حاکمان ولایات، ایالت ها، ولایات و ... از ناحیه ی دولت مرکزی منصوب می شوند و دولت بدین وسیله به تمامی کشور اعمال حاکمیت می نماید. در این سیستم، کشور یک یا دو پارلمان دارد که نمایندگان قسمت های مختلف کشور در آن حضور دارند و در آن به قانون گذاری می پردازند و اصطلاحا قوه ی مقننه مرکزی نامیده می شوند. 

اما در نظام های فدرال یا فدراتیو یک حکومت مرکزی در پایتخت مستقر است ولی کشور به چند ناحیه ی حکومتی واجرایی و اداری تقسیم می گردد که مبنای این تقسیمات معمولا بر اساس تعداد استان ها، ایالت ها و ولایات می باشد. ساکنان این ولایات یا ایالات در یک انتخابات درونی یک فرماندار را برای اداره ی ناحیه انتخاب می کنند که عملا رئیس جمهور آن ایالت محسوب می گردد و دارای اختیارات گسترده ای نیز می باشد. هر ناحیه ی فدرال برای خود یک مجلس ایالتی یا ولایتی دارد و برای بسیاری امور داخلی خود حق قانونگذاری دارند ولی با تمام این ها این حکومت های فدرال در چند چیز مانند سیاست خارجی ( اعلان جنگ و صلح و.. )، سیاست های کلان اقتصادی ( مانند پول واحد ملی و.. ) و سیاست های امنیتی و ... تابع حکومت مرکزی مستقر در پایتخت می باشند. حدود و اختیارات نواحی فدرال و حکومت های مستقر در آن ها در قانون اساسی هر کشور مشخص شده است و در کشورهای مختلف دامنه ی اختیارات آن ها متفاوت و مختلف می باشند.
حال سوال این است که نظام فدرال در افغانستان چقدر می تواند کارایی داشته باشد؟
اساسا طراحان و صاحب نظران ایده ی فدرالیسم، این نظام را برای جوامعی پیشنهاد داده اند که دارای چند شرط اساسی باشند که عبارت انداز:
1- در داخل این کشورها گرایشات جدایی طلبانه وجود نداشته باشد ( علی رغم وجود قومیت های مختلف در این کشورها ) 

2- در سراسر کشور فرایند رشد و توسعه از حالت یکنواختی برخوردار باشد یعنی کشور به گونه ای نباشد که با بحران توزیع و نابرابری مواجه باشد و برخی نقاط کشور مورد توجه دولت بوده و برخی نقاط دیگر دچار عقب ماندگی و مورد بی توجهی دولت قرار گرفته باشند.
3- کشور دارای مرزهای تثبت شده و از نوع مرزهای طبیعی یا از پیش تعیین شده باشد.
4- و...
از یک نگاه کلی، افغانستان به هیچ وجه شرایط فوق را حائز نمی باشد. به عنوان مثال توسعه و ساخت و ساز و توزیع امکانات در دوران های گذشته و حال حاضر به هیچ وجه در افغانستان به طرز هماهنگ و سراسری نبوده است. در افغانستان عمده ی ساخت و سازها در کابل و برخی شهرهای مهم متمرکز بوده است و در بسیاری از نواحی مرکزی کشور به هیچ وجه ممکن یک طرح دولتی را نمی توان مشاهده کرد. بسیاری از شهرهای افغانستان ماهیت و کارکرد روستایی دارند و اصولا نمی توان آن ها را شهر تلقی کرد و حکومت های مرکزی گذشته هیچ طرح زیربنایی، اقتصادی و... را در این مناطق روی کار نکرده اند. 

سوای از مشکلات و معضلات فوق یکی از دلایلی که باعث شده است اساسا کارایی طرح فدرالیسم در افغانستان زیر سوال برود، این است که جایگزین کردن نظام فدرال به جای ساختار کنونی موجبات نفوذ هر چه بیشتر کشورهای همسایه در نواحی مختلف افغانستان و مخصوصا در نواحی مرزی افزایش خواهد داد. این نکته بیش از پیش در مورد نواحی جنوبی و مرزهای شمالی افغانستان می تواند صادق باشد چرا که مرزهای جنوبی و شمالی افغانستان از جمله ی مرزهای تحمیلی به شمار می روند که قومیت های مختلف را با یک خط مرزی از هم جدا کرده اند. 

                                                                             نویسنده:سید محمد رضا موسوی