مبانی فکری غرب در نگرش به شخصیت زن

آنچه امروز مباحث زنان را در کانون توجه قرارداده وجایگاه فردی و اجتماعی زنان را به چالش فرا خوانده است، بیشتر به اختلافات موجود در مبانی فلسفی و انسان شناسی باز می گردد. از این رو برای روشن شدن نقطه تمایز نگاه اسلام به زن و دیدگاه غرب نسبت به زن، مطالعه اجمالی بنیان های اندیشه غرب و تأثیر آن در ترسیم چهره زنان و نیز بازگو نمودن اصول اساسی شخصیت زن در اسلام ضروری به نظر می رسد. به این جهت ابتدا مبانی فکری غرب در نگرش به شخصیت زن را مورد بررسی قرار داده و در شماره بعدی به مبانی اسلامی درنگرش به شخصیت زن می پردازیم.

تاریخ مغرب زمین به سه دوره متوالی تقسیم می شود: دوران باستان، قرون وسطی و دوران جدید. آنچه امروزه از آن با نام غرب و فرهنگ غربی یاد می شود، درواقع همان فرهنگ و فسلفه حاکم بر دوران جدید است. دورانی که با یک نهضت فرهنگی ـ اجتماعی به نام «رنسانس» در قرن شانزدهم میلادی آغاز شد و در واقع واکنش غرب در مقابل قرون وسطای مسیحی بود، رنسانس که در آغاز بیشتر جنبه علمی، هنری و ادبی داشت؛ به تدریج به عرصه های گوناگون اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز کشیده شد و احیای حقوق انسانی و آرمان هایی چون برابری، آزادی و رفاه در سرلوحه اصلاحات اجتماعی قرار گیرد.

تحقیقات غرب شناسی نشان می دهد که رنسانس اروپایی در واقع محصول قیام طبقه متوسط شهری علیه اقتصاد فئودالی است و از آنجا که کلیسیای مسیحی در طول قرون وسطی با نظام فئودالیته هم پیمان شده و ارزشهای دینی فئودالی سخت با یکدیگر در هم آمیخته بود، نزاع میان طبقه متوسط و فئودالها به صورت نزاع میان دین و دنیای جدید جلوه نمود.

نکته مهم در تحلیل وضعیت دین در غرب این است که متون دینی مسیحیت تنها به جنبه های اخلاقی توجه داشت و با ابعاد فلسفی، اجتماعی و حقوقی دین سخت بیگانه بود و حتی در بعد اخلاقی نیز از ارائه یک الگوی فراگیر و خردمندانه عاجز بود. اعتقاد به تثلیث و تجسم خداوند در عیسی، باور به گناه آلودگی فطری انسان، رواج آئین هایی چون عشاء ربانی، مراسم اعتراق نزد کشیشان، وساطت کلیسا در بخشش گناهان و خرید و فروش بهشت وسوء استفاده های مالی دیگر، نیز زمینه های رویگردانی هرچه بیشتر مردم را از دین و ارزش های آسمانی فراهم ساخت. و کسانی که در چنین فضایی به قدرت رسیدند، به تبلیغ ارزشهای مادی و فردگرایانه برخاسته و خواستار حقوق و قوانین غیر دینی و خارج از چارچوب اخلاقی شدند و به این ترتیب مغرب زمین درکنار پیشرفت های علمی، اقتصادی و صنعتی، یک جهان بینی و فلسفه زندگی تازه ای را پیش روی انسان غربی نهاد.آنچه در ادامه میآید بررسی اجمالی اصول حاکم بر جهان بینی غرب است که شناخت آن ها تمایز و تفاوت اساسی دیدگاه اسلام و غرب را نسبت به «زنان» آشکار میکند.

نخستین پیامد رنسانس، اندیشه انسان محوری یا اومانیسم بود. اومانیسم در واقع یک جریان افراطی بود که در مقابل تفریط گرایی مسیحیت در قرون وسطی پدید آمد. اومانیست ها علیه اخلاق مسیحی شوریدند تا بهره وری از انواع لذت ها و زیبایی های مادی را تجربه کنند و آرزوهای خویش را در غرایز حیوانی می یابند، به این ترتیب لذت گرایی به عنوان بخش جدایی ناپذیر تفکر اومانیستی قرار گرفت. تفکر اومانیستی که نخست با ترویج عشق زمینی و فرهنگ برهنگی در نقاشی و مجسمه سازی ظهور کرد، به تدریج تمام شئون حیات علمی و عملی اروپای غربی را در برگرفت و به عنوان یکی از پایه های اساسی ادبیات و فرهنگ جدید غرب تثبیت و تحکیم گردید. اومانیسم در یک کلام انسان مادی و زمینی را تنها موضوع ارزشمند برای تلاش و تفکر می داند.

یکی دیگر از پیامدهای اومانیسم، سکولاریسم یا گرایش به پاکسازی جامعه و فضای زندگی از قیود و ارزشهای دینی بود، چرا که اومانیست ها آرمان هایی را می جستندکه با آسمان و الوهیت هیچ ارتباطی نداشته باشد.

از دیگر سو اومانیست به غرب آموخت که راه رهایی و کامیابی انسان، خودِ «انسان» است پس بی اعتنا به هر عامل و باور بیرونی باید از خود آغاز کرد. در این تفکر که از آن به «نسبیت گرایی» یاد می شود، فرد خود باید ارزشهای خویش را برگزیند و اخلاقیات خاص خود را پی ریزی کند. خوب بودن یا بد بودن، ناشی از داوری اخلاقی فرد است و هیچ ارزش و آرمان مشترکی بین همه انسانها وجود ندارد. مهم ترین پیامد این دیدگاه این بود که انسان را ازهمه قیود اخلاقی و ارزشهای انسانی آزادکرد و سرکشی در مقابل فرمانهای اخلاقی و دینی را مجاز شمرد که این تفکر در نهایت غرب را در دوران معاصر به نیهیلیسم و پوچ انگاری کشاند. (فرهنگ علوم اجتماعی، آلن بیرو، ص170)

از دیگر پیامدهای طبیعی اومانیسم و سکولاریسم فردگرایی بود. با ظهور فردگرایی ادعا شد که هیچ قدرت بیرونی نباید بر خواسته های فردی فرمان براند ویگانه معیار حقیقت همان فرد است. در اندیشه فردگرایی زندگی هر فرد به خود او تعلق دارد و می تواند با آن هرطور که مایل است رفتار کند. در این دیدگاه میل انسانی مهم ترین جایگاه را دارد و چنان قدرتی دارد که اخلاق و آرمانهای اجتماعی نیز باید خود را با آن تطبیق کنند و اساساً سیاست و اخلاق باید بر مبنای امیال شکل گیرد. بر اساس تلقی فردگرایی عقل، قدرت شناخت اهداف و گزینش خوب از بد را ندارد، دراین طرز تلقی عقل فقط خدمتکار وبرده شهوات و خواهش ها قملداد میگردد.

برپایه مفهوم فردگرایی در غرب به تدریج مجموعه ای از اندیشه های سیاسی، حقوقی و اقتصادی شکل گرفت و پایه های تمدن غرب جدید را پی افکند. شعارهایی چون برابری، آزادی فردی، حقوق بشر، حق مالکیت و... همگی برگرفته از مبانی و برخاسته از فردگرایی است.

اما با همه اینها از قرن هفدهم تا نوزدهم هیچ کجا، نامی از «زنان» به عنوان انسانهایی که میتوانند حقی داشته باشند و اساساً فرد و شهروند محسوب شوند به میان نیامده است. غرب در طول این دوره هرگاه از فرد و آزادی فردی و ارزشهای حاکم بر اخلاق فردی سخن می گوید به طور آشکار و پنهان مردان را اراده می کند و «زن» در هاله ای از فراموشی و غفلت همچنان در پسِ فشارهای حاکم بر تقدیرش به حیات ناچیز خویش ادامه می دهد و آنگاه که نظام سرمایه به نیروی کار زنان نیازمند می شود؛ ناچار اعتراف به حقوق زنان مینماید.

ویل دورانت تصریح می کند که آزادی زن از عوارض انقلاب صنعتی است:
«انقلاب صنعتی در درجه اول موجب شدکه زن نیز صنعتی شود.... زنان، کارگران ارزان تری بودند و کارفرمایان آنان را بر مردان سرکش و سنگین قیمت ترجیح می دادند» (لذات فلسفه، ص151)
بحث زن ودفاع از حقوق زن در غرب در چنین فضایی مطرح شد و جالب این جاست که علی رغم شعارها و نمایش های مضحکانه در دفاع از حقوق زن، همواره زنان را در میان امواجی از گرایش ها و امیال جنسی و .... محصور ساختند تا «زن» قدرت تفکر برای داشتن جهانی بر اساس کرامت و ارزشهای والای انسانی نداشته باشد.

اداره انصاف